Openingstoespraak op zondagmiddag 2 MEI 1993

bij de eerste expositie in Nederland van  CHAGALLS PSALM-ETSEN

Plaats:    DE RODE HOED,  KEIZERSGRACHT 102 te AMSTERDAM 

informatie vooraf:

over het ontstaan van de Psalmen-etsen:

Vanaf zijn negentigste verjaardag heeft Marc Chagall (1887 Vitebsk/ Belarus -1985 St. Paul-de-Vence/Zuid-Frankrijk)  drie jaren lang gewerkt aan dertig etsen die gedeeltes uit het BijbelBoek der Psalmen tot uitgangspunt hebben.  

De etsen worden voor het eerst tentoongesteld in 1979  in de galerie van Patrick Cramer (zoon van de uitgever Gérald Cramer) in Genève en het wordt Chagalls laatste expositie van nieuw werk.

over het ontwerp en de druk van de etsen:

Het formaat van de etsen is 205mm x 145 mm, soms iets afwijkend.  Het zijn zwarte etstekeningen op een okere ondergrond.  Zowel tekening als ondergrond zijn ingebeten op koperplaat.  De platen zijn afgedrukt op Vélin d’Arche-papier van 290mm x 220mm in het atelier van Lacourière en Frélaut in Parijs.

over de uitgave van de etsenserie:

De etsen zijn gevat in een wit-leren boekband door  Duval te Paris.

Deze boeken zijn uitgegeven door Cramer in Geneve in een alsvolgt genummerde en gesigneerde oplage van 175 exemplaren:  15 exemplarenHC (I/XV - XV/XV) en  160 overige boeken  (1/160 - 160/160).

Chagall ontving daarnaast zelf van elke ets enkele losse, ongenummerde afdrukken. 

Hierna zijn de etsplaten nog eenmaal gebruikt voor het afdrukken van een Luxe Editie in een oplage van veertig stuks op Japans papier.  In deze luxe editie zijn twee nieuwe etsen opgenomen, beide in het liggende formaat van 135mm x 180mm.  

Deze 32 etsbladen zijn elk afzonderlijk gesigneerd en genummerd.  Per serie bijeen gehouden in een card-board porte-folio.

over DE RODE HOED-expositie:

Hoewel Chagall gebruik gemaakt heeft van de Franse psalmvertaling van de Benedictijner Monniken uit 1973, is voor de expositie in de Rode Hoed naast elke ets het betreffende tekstgedeelte uit de Psalmvertaling van Gerhardt en van der Zeyde (1972) geplaatst,  stuk voor stuk gekalligrafeerd door mevr. drs. L. Schaap.

OPENINGSTOESPRAAK:

‘Brieven aan God’ schoot door mij heen, toen mijn vrouw en ik deze etsen tien jaar geleden in Parijs voor het eerst in handen kregen.  Lezend in het Boek der Psalmen  zoekt Marc Chagall naar brokstukken die zijn gehechtheid aan God verwoorden om ze vervolgens als een ‘brief aan God’ op de etsplaat te graveren. Het zijn stuk voor stuk liefdesbrieven geworden, waarin de Ich-Du-relatie uit Martin Bubers “Buch der Preisungen”  tot basis van elke etsplaat dient. Het zijn  brieven vol verlangen waarin Chagalls onrust niet langer woelt maar plaats heeft gemaakt voor een diepe vrede.

In kleine, gebogen krasjes tekent Chagall door de waslaag heen op de koperen etsplaat.  Het worden geen abstracte voorstellingen:  direct herkenbaar en toch niet realistisch.  Alsof hij door de verschijningsvorm heen de betekenislaag naar de oppervlakte trekt. Diep in ons westerse mensen verankerde beelden van DE KONING, HET VOLK, DE MENS beheersen  het beeld van de etsplaten. Ze vormen het handvat tot al die begrippen als ‘vergeving’, ‘hoop’, ‘vertrouwen’, ‘liefde’, ‘verzoening’, ‘bevrijding’  zonder iets van de bekende clichés als ‘vredesduif’, ‘hartje’ of ‘anker’.   Wel tref je zijn geliefde (eerste) vrouw Bella in engelengedaante, waarbij Chagall (in de ets bij psalm 23) vanachter zijn etstafeltje vol verlangen het weerzien tegemoet ziet.  Het zijn stuk voor stuk liefdesbrieven die Chagall bij de afronding van zijn leven schrijft en daartoe is de etsplaat voor Chagall het intiemste en meest tastbare medium.  

Er wordt nogal eens beweerd dat Chagalls latere werk een stuk minder is. Voor zijn schilderijen en veel ander uniek werk kan ik dat  beamen, vooral wanneer de techniek hem onvoldoende uitdaagt tot artistiek grootse prestaties. Zo komt het rood en het blauw op die enorme beschilderde doeken met Bijbeltaferelen in zijn Musée Biblique in Nice intreurig op mij over.  Wat een oeverloos gekwast. Maar kijken naar het technisch raffinement van deze psalmetsen, dan voel je de uitdaging die daarvan op Chagall tijdens het werken uitging.  Ik beperk me tot één voorbeeldje, dat zich makkelijk laat terugvinden bij het bekijken in deze expositie-ruimte: 

Wanneer Chagall de tekening door de was heen op de etsplaat heeft aangebracht en de plaat in het zuurblad ligt, bijt het zuur zich in het koper op al die plaatsen waar de was is weggetekend.  Halverwege dit inbijtproces haalt Chagall de plaat uit het zuurbad en spoelt hem onder de kraan af. Door daarna bepaalde getekende lijnen met was af te dichten of nieuwe lijntjes aan te brengen ontstaan er sterkere of dunnere groeven in de etsplaat. Want nadat de plaat opnieuw in het zuurbad wordt ondergedompeld verhinderen de afgedichte lijntjes dat het zuur hier verder in het koper dringt.  Terwijl de nieuw aangebrachte lijntjes het zuur de gelegenheid biedt om alsnog in de koperen plaat te bijten.  Zo kan Chagall met het zwart op de ets gaan spelen.  (Voor een leek is heel makkelijk om dit procedé te volgen bij de stoelzitting op planche 15 (volgnummer 6, de ets die boven het trapportaaltje helemaal alleen hangt,) waar de lijntjes van de biezen in het midden grijs zijn en naar de randen toe zwart).   Dit soort technische middelen gebruikt Chagall om te voorkomen dat de ets ’te zwaar wordt’ en om te bereiken dat over de etsafdruk een lichte waas hangt die het kunstwerk boven de realiteit uittilt naar de wereld van de verbeelding.  De enorme concentratie die deze technische uitdaging van Chagall vergt, ligt ten grondslag aan het hoge artistieke gehalte van het eindresultaat. Op afbeeldingen tijdens dit werken zien we Chagalls puntje van zijn tong in uiterste concentratie naar buiten steken.   

Waarom had Chagall drie jaren nodig om dertig ogenschijnlijk zo op elkaar lijkende etsen te maken? Bij een eerste rondgang kan ieder vaststellen dat al die etsen veel gemeen hebben: op een okeren ondergrond in veranderende tinten is een voorstelling in zwarte streepjes aangebracht. Pas bij nader bestudering ervaar je hoe nauw de veranderingen in okeren achtergronden samenhangen met de in zwart aangebrachte etsstrepen.  De okeren ondergrond zorgt voor diepte en voor lichtschakeringen. Maar bovenal zorgt die okeren kleur voor een emotionele waarde die moeilijk te vatten is.  Wat doet Chagall met die oker-kleurschakeringen?  Jaap van Heerden van de UvA  heeft onlangs geschreven het niet ondenkbaar te achten dat mensen op hoge leeftijd toegroeien naar een complex van emoties die zestigplussers nog niet kennen, waar ze nog geen deelgenoot van zijn. Achtte Chagall eerst nu de tijd gekomen om aan zijn Psalmetsen te beginnen? En heeft hij er daarom alle tijd voor genomen”?  Het is Chagalls laatste expositie van nieuw werk geworden: volgt hij daarin niet een eeuwenoude Joodse traditie om in het leven uiteindelijk tot het Boek der de Psalmen terug te keren?   De stapel  koperen platen voor deze Psalmen-serie had Chagall tien jaar eerder van Cramer ontvangen, doch bleven onaangeroerd op een  plank in zijn atelier liggen.   Als Cramer er naar vroeg verzekerde Chagall dat hij ermee bezig was, maar dat hij nog tijd nodig had.  Die veronderstelling van Jaap van Heerden geef ik u graag mee. 

Het is voor het eerst dat men in Nederland kan kennismaken met deze Psalmenserie van Chagall.  En ik open de tentoonstelling hier in DE RODE HOED in de overtuiging dat er in Amsterdam geen betere plek voor deze etsenserie denkbaar is.

Nagesprek met Huub Oosterhuis  

In zijn dankwoord memoreert Huub Oosterhuis de enorme betrokkenheid bij al het oorlogsgeweld dat Chagall en de westerse wereld heeft overspoeld en vraagt of dit niet terug te vinden is in deze psalmenserie.  Hij mist in mijn openingsverhaal dit element en hoopte dat de Chagall-tentoonstelling hiertoe ook een bijdrage zou leveren.   

Pieter Zuidema:   U hebt gelijk, dat maar weinigen zo onder het oorlogsgeweld geleden hebben als Marc Chagall. Het heeft er zelfs toe geleid dat hij bij zijn terugkeer na WO II naar Europa zijn kunstenaarschap heeft ten dienste is gaan stellen van  het dichterbij brengen van de wereldvrede.  Veel van zijn kunstbroeders hebben dat als verraad opgevat.  En Enkele jaren voordat Chagall aan de Psalmenetsen begon heeft hij een lang toegezegde belofte aan André Malraux gestand gedaan: in antwoord op de ‘oorlogsmachine’ die Europa eeuwenlang heeft geteisterd, verscheen hij met een etsenserie gebaseerd op de novelle “Et sur la terre….” van Malraux.  Chagall geeft daarin  een verrassend nieuwe, trefzekere en sublieme kijk op dat hele oorlogsgebeuren….. door in de huid van al die mensjes zelf te kruipen.   In de “Psalmen-etsenserie “ kan ik hier niets meer van aantreffen.  Zowel de knauw van het oorlogsgeweld als zijn inzet voor de wereldvrede lijken achter hem te liggen.  De enige verklaring zie ik in de hypothese van Jaap van Heerden, zoals ik die momenteel in vrijwel identieke vorm bij mijn eigen hoogbejaarde moeder aantref. 

Pieter Zuidema

Amsterdam, 2 mei 1993 

4.    DE  PSALMEN  BIJ  CHAGALL

4.1  CHAGALLS ROEPING

In de eerste twee levensfasen van Chagall, zeg tot 1946, 1947 moeten de Psalmen bij hem gefunctioneerd hebben zoals bij de meeste Europeanen: als een diepe, vaak onbewuste onderstroom. Zijn derde levensfase luidt het begin in van een bewuster zoeken naar die religieuze onderstroom.

Chagall noemt als zijn eerste leermeester is MOZES, die de 'naastenliefde' in de harten van het volk der Hebreeen heeft geplant, evenals het beginsel van de vrede, en van Gods wet die 'in ons is'. Chagalls noemt als zijn tweede leermeester is JEZUS, die het begrip 'naastenliefde' heeft verruimd, Gods liefde in ons predikte en ons voorleefde wat werkelijke vrede is. Chagalls derde leermeester (onze REMBRANDT) komt straks ten tonele. Chagalls laatste (vierde) leermeester is LENIN, die het begrip 'naastenliefde' tot 'sociaal' omsmeedt op weg naar een nieuwe wereldorde, waarin de vrede voor ieder zou gelden. Dat laatste is niet gelukt, en vanaf zijn zestigste zal Chagall zich inzetten voor die wereldvrede, door in de Europese cultuur dat appel te laten klinken, vanuit DE BIJBELSE  BOODSCHAP. Heel vaak grijpt hij dan terug op het gedachtegoed en de emoties die in de Psalmen verankerd zijn.

4.2.  DE LASSAIGNE-REEKS  van 1957

Een curieus en prachtig voorbeeld leveren zijn zestien litho's in het boekje dat ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag verscheen. De serie die in de onderkapel van het Museum van Elburg tentoongesteld hangt. Het boekje gaat over Chagalls leven en Chagall laat op de vooromslag al zien dat 'zijn leven' pas iets is, pas bestaat in samenhang met de ander. Heel het denken dat dr. Martin Buber filosofisch zo sterk onderbouwd heeft (hij was een leeftijdgenoot van Chagall en kwam uit hetzelfde Chassidische milieu en uit dezelfde landstreek), wordt hier uitgebeeld. En net zoals bij Buber het hoogtepunt ligt in het boek der Psalmen (door hem in prachtig Duits hertaald), zo blijken Chagalls beelden vaak te rusten op brokstukken van die Psalmen.

In mijn voordracht in het Museum alhier over de litho "Het beest en de vis" heb ik getracht aan te tonen dat het bijna regel voor regel een verbeelding is van Psalm 130:  De Profundis.

Bij die gelegenheid heb ik me afgevraagd of Chagall zich bewust was van de Psalmteksten als bron voor deze litho's. Zelf heb ik sterk het gevoel dat dit niet zo is. Misschien soms een beetje. En wellicht dat hij daarom ook altijd zweeg als hem om de betekenis van een van zijn werken gevraagd werd. Hij voorvoelde wat, hij wist wat hij maakte, maar was zich niet bewust van de bron waaruit het werk opborrelde.  De Lassaigne-reeks vloeit over van de banden met de Psalmteksten, tot aan de achterkant van de buitenkaft: De mens als pelgrim: altijd onderweg, op aarde nooit thuis. 

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x

p a u z e ,  gevolgd door  muziek. 

                  Maarten Boasson speelt de prelude uit de derde cellosuite van J.S.Bach

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x

5. CHAGALLS DERTIG PSALMETSEN

5.1. OVER HET ONTSTAAN

Bij zijn terugkeer uit Jeruzalem in 1962, na de installatie van de 12 Hadassah-ramen, bespreekt hij met zijn uitgever de mogelijkheid om een etsenserie te maken bij de Psalmen. Gerald Cramer stemt hier direct mee in en zorgt voor dertig koperen etsplaten. De jaren verstrijken en de etsplaten blijven onaangeroerd op de plank liggen. Elke keer houdt hij Cramer voor ermee bezig te zijn, maar het heeft tijd nodig. Eerst zestien jaren later -hij is dan de negentig gepasseerd- gaat Chagall ermee aan de slag .

Hij heeft het plan om in alle rust de 150 psalmen een voor een op de etsplaat te brengen.  Gezien zijn leeftijd moet hij dit plan laten varen, en ik denk ook dat de omvang van dit werk niet in verhouding stond met zijn uiteindelijke bedoeling.

5.2. EEN EERSTE BLIK OP DEZE GEBEDEN

Kijkend naar de kleuren en beelden vallen allereerst op:

(improviserend een voor een toelichten):

1. de etsen LIJKEN ogenschijnlijk veel OP ELKAAR, zowel in kleurgebruik als in de beelden

2. de etsen hebben iets KINDERLIJK-NAIEFS, maar alles behalve oppervlakkig

3. heel vaak is er één HOOFDFIGUUR:  God, de bidder of de koning in de mens

4. behalve het VOGELTJE (verwijzing naar de wereld 'surnaturel')  komen er sporadisch dieren in voor

5. ENGELEN bevolken vrijwel alle etsplaten, en vormen de verbinding tussen mens en God

6. God zelf is steeds als LICHTBRON aanwezig, sterker nog danRembrandt dat kon doen

7. Vaak is plaats voor GODS VOLK in de vorm van een menigte mensen

8. KANDELAAR en WETSTAFELS vormen de belangrijkste attributen

9. Het is alsof de beelden LOSSTAAND in plukjes over de etsplaat zijn uitgesmeerd

5.3. ENKELE OPMERKELIJKE ZAKEN

1.  d e   b r o n   o p g e z o c h t

Nog nooit heeft Chagall werk gemaakt dat rechtstreeks gebaseerd is op Psalmteksten. Het heeft iets van  'die Kunst der Fuge' van Bach: hij is aan het worstelen met de diepste basis van zijn werk, met zijn eigen bronnen.  Zelden geeft Chagall titels of verwijzingen bij zijn kunstwerken, doch hier noemt hij nauwgezet psalmvers en laat de tekst uitschrijven.

2.  w o r s t e l i n g   m e t   G o d

De keuze van psalmteksten en de uitwerking laten zien hoe Chagall worstelt met God:

De mens die dankbaar kan zijn naast de mens die God toeschreeuwt dat het geen manier is.

Al die onbegrepen ellende in de wereld....... De 'waarom'-vragen waarin de mens -evenals Job- God ter verantwoording roept.

3.  e t s p l a a t   a l s   i c o o n

Elke ets leeft als een zelfstandig icoon: er voor gaan zitten, in gebed verzinken, met nieuwe kracht en hoop verder leven.

Eigenlijk heb je aan één enkele psalmets genoeg: het brengt je in de wereld van God en mens, en bezorgt je die ontroering waar Chagall steeds naar op zoek is geweest.

4.   z e l d z a m e   o k e r k l e u r e n

De okerkleuren die  in deze etsen zachtjes schijnen, heeft Chagall nog nooit eerder gebruikt.  Alsof hij op hoge leeftijd aan emoties is toegekomen die een nieuwe beleving in hem wakker roept.

--- voorbeeld moeder Zuidema

--- Eenmaal zijn de etsen op waar formaat  afgedrukt; als u dat boek opslaat treft u een grote mislukking. Alle leven en diepte en kleurnuance heeft wreed plaats gemaakt voor platte kleuren en zwarte strepen.

Met de modernste technieken heb ik de etsen bij Psalm 1 en 100 laten scannen en afdrukken:

het lijkt zo ondoenlijk te zijn dat een zwart/wit afdruk op dit gekleurde papier nog het beste resultaat geeft.

Het is echt een wonderbaarlijk samenspel van okerkleuren.

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=

Ik wil u voor de laatste keer uitnodigen om -terwijl u beide afbeeldingen nader op u laat inwerken- en voorafgaand aan de korte afronding van deze avond te luisteren naar de prelude uit de 4e cellosuite van Bach, gespeeld door Maarten Boasson.

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=

6.  TOT  DE  KERN  VAN  CHAGALL

Chagall beleefde de wereld als een groot toneelstuk, zijn bestaan als een nooit eindigend circus. Chagall behield altijd een masker, ook in zijn meest intieme relaties.  Niemand kwam Chagall zelf ooit tegen, niemand had toegang tot zijn ziel. Alleen in zijn gedichten liet hij zichzelf gaan. Dagelijks schreef hij nieuwe gedichten, herschreef hij eerdere gedichten.En zijn etsen liggen het dichtste tegen zijn gedichten aan: het is zijn persoonlijk handschrift.

In al zijn creatieve uitingen zit een vast patroon: in het begin daagt het medium hem uit en komt hij tot de grootste artistieke prestaties. Dan begint hij het medium te kennen en wordt zijn werk steeds makkelijker, tot het verwordt tot een maniertje.  Dat geldt voor zijn schilderijen, zijn tekeningen, zijn litho's, zijn gebrandschilderde ramen:  uiteindelijk is het soms treurig om te zien.  Dit gaat alleen niet op voor zijn etsen:  een persoonlijk handschrift dat met het klimmen der jaren met hem meegroeit en naar mijn gevoel zeggingskracht behoudt.  Zijn etsen liggen het dichtste tegen zijn zieleroerselen aan.

De expositie van deze dertig etsen -voor het eerst in 1979 bij Cramer in Geneve- zal Chagalls laatste expositie zijn waarin hij nieuw werk laat zien.  Het is een goed invoelbare stap:  Met je laatste vragen uiteindelijk terecht willen komen bij God.

En daarom meer dan alleen 'echt Joods’  is dit  ‘puur Bijbels'.

Pieter Zuidema

tweede deel van de voordracht gehouden in 

de Grote kerk van Elburg op 25 oktober 2009

1.     INLEIDING

1.1.  MARC CHAGALL

Geboren in 1887 in een van de grootste Joodse enclaves van het tsarenregime in Rusland en diens vazalstaten. In de stad Vitebsk met ruim 60.000 inwoners, waaronder 40.000 Joden, vrijwel uitsluitend van de Chassidische stroming.  Een vrome, orthodoxe en blije geloofsgemeenschap, waar veel gebeden en veel gefeest wordt. Waar vader Chagall iedere ochtend naar een van de honderd synagoo-getjes gaat voor het ochtendgebed; waar elke vrijdagavond de Sabbath feestelijk wordt ingeluid.

Het isolement waarin het tsarenregime de Joden gevangen houdt, versterkt de onderlinge band en de band met vorige geslachten. Bijvoorbeeld omdat de Joodse kinderen geen staatsonderwijs ontvangen en aangewezen zijn op het onderricht in de synagoge -in sjoeltjes- door rabijnen, die hen leren lezen middels de Bijbel.

Chagall is van jongs af aan gegrepen door alles wat er in de sjoel gebeurt  en zal al heel jong meezingen in het koor. Uit latere beschrijvingen blijkt dat hij het gebeuren in de sjoel als een groot toneelstuk ervaren heeft. Hij drinkt de teksten -met de erbij behorende emoties- in en wordt opstandig wanneer hij merkt dat deze bijbelgedeeltes vooral als rituelen worden gezien, losgeslagen van hun intrinsieke betekenis. Op jeugdige leeftijd kiest hij bewust voor de inhoud, en ontwikkelt een groeiende tegenzin tegen de manier waarop binnen de synagoge vorm gegeven wordt aan het geloof.

1.2  DE PSALMEN

Het BOEK DER PSALMEN vormt het 19e boek uit de Bijbel en omvat 150 hoofdstukken. Elk hoofdstuk wordt een lied, een psalm, genoemd. Hoewel de meeste psalmen hun definitieve vorm pas laat gevonden hebben (enkele eeuwen voor Christus), zullen veel psalmen al gebruikt zijn in de tempeldienst vanaf duizend jaar voor onze jaartelling.

Die psalmteksten zijn niet uit het niets ontstaan. De meeste brokstukken hebben hun oorsprong van duizenden jaren her, maken deel uit van de oude Semitische culturen en zijn in de tempeldienst opgenomen toen bleek hoe goed die brokstukken de verhouding van

de mens tot God verwoorden.

De tempelzangen vormen het hart van de religieuze gevoelens, waarmee het Joodse volk opgeladen wordt als men naar de tempel gaat om te bidden, te offeren en te zingen. De Psalmen hebben die functie steeds behouden.  En het is niet verwonderlijk dat de eerste Christengemeenten uit deze religieuze voedingsbodem blijven putten. En het is niet verwonderlijk dat de psalmen in de Rooms-Katholieke eredienst niet weg te denken zijn. En we zijn er in dit Calvijnjaar opnieuw bij bepaald hoe Calvijn alle gelovigen in de eredienst weer een actieve rol toekent, middels de gemeentezang en daarbij de 150 psalmen centraal stelde.

=x=x=x=x=

Ik wil u uitnodigen om in alle rust te kijken naar de afbeeldingen die op uw programmablaadje staan, van Chagalls etsen bij de psalmen 1 en 100. Onderwijl kunt u luisteren naar de prelude van de 2e Cellosuite van J.S.Bach, gespeeld door Maarten Boasson.

=x=x=x=x=

2.     CHAGALLS   BIJBELSE  BOODSCHAP

2.1.  RELIGIEUZE EMOTIES

Chagall wijst er herhaaldelijk op dat de Europese cultuur -evenals andere culturen- een bundeling van emoties kent die men als 'religieuze emoties' beschouwt.  Vaak samenhangend met de laatste vragen waar de mens op aarde mee worstelt, in een poging er zo grip op te krijgen. Hij refereert daarbij bijvoorbeeld aan:  de noodlotsgedachte en de hoop, het terugverlangen - teruggrijpen naar het Paradijs, de schuldbeleving en het machtsdenken, de weg van het lijden en van de opstanding, het uitzicht. Waarbij steeds centraal staat:  de Liefde.

De Liefde is de enige God die geen afgod kan zijn.

Dat religieuze emoties per cultuur verschillen kan met een enkel voorbeeld verduidelijkt worden:

In veel godsdiensten speelt de sexualiteitsbeleving een grote rol in combinatie met religieuze emoties. In de Joodse, en later ook de Christelijke, cultuur wordt die verbinding evenwel vermeden, wordt het a-sexuele vaak tot religieus verheven. Dit komt in Afrikaanse culturen bepaald niet voor, en in Aziatische culturen alleen in de vorm van 'onthechting van alle aardse aandriften'. Eeuwenlang is de sexualiteitsbeleving binnen de Europese cultuur zelfs verbonden geweest met ‘lagere’ gevoelens.  En wanneer die beleving buiten het huwelijk gezocht werd meestal ook verbonden met  schuldgevoelens.  Dat dit de religieuze gevoelens sterk bepaald hoeft geen nadere uitleg.

2.2.  LE  MESSAGE  BIBLIQUE

In zijn tweede levensfase spreekt Chagall over de Bijbel als het mooiste, meest poetische boek dat hij tegen is gekomen in de wereldliteratuur. En hij gaat daarbij graag een stapje verder: het is alsof niet alleen de geschiedenis van het Joodse volk erin beschreven staat, maar dat van de hele mensheid.

In zijn derde, zijn laatste levensfase zal Chagall teruggrijpen op het bovenbeschreven complex van religieuze emoties, dat hij het liefst -veiligheidshalve- omschrijft als de Bijbelse Boodschap  LE MESSAGE BIBLIQUE.  Chagall wordt meer en meer gegrepen door Mozes wat blikt uit zijn zoeken naar de LIEFDE die centraal staat in al ons menselijk handelen en het zoeken naar rechtvaardigheid en naar de wet die recht doet en blijdschap brengt.  De weg van goedheid en betrouwbaarheid, waardoor IEDER ANDER je tot naaste wordt. De weg van de liefde die tot wereldvrede leidt voor wie deemoedig blijft zoeken.

LE   MESSAGE  BIBLIQUE:  het is alsof de Bijbel je de echo laat horen van al wat er om je heen gebeurt. Zoals het Boek de Openbaring -het laatste Bijbelboek van het Nieuwe Testament- ons uitzicht biedt op die andere wereld, die wereld van 'over de glazen zee', zo werpen de psalmteksten ons terug op de laatste vragen van ons bestaan op deze wereld.

3.     DE  PSALMEN  IN  ONZE  TIJD

3.1.  DE  PSALMEN  BIJ  ‘ONS’  GELOVIGEN

Hoe functioneren de Psalmen in ons leven?  Een groot deel van mijn toehoorders zijn met de Psalmen opgegroeid. Misschien niet zo sterk als bij Chagall, maar toch. Velen kennen nog Psalmen uit de berijming van 1770, zoals ze vroeger op Scholen met de Bijbel geleerd werden:  Of uit de Nieuwe Psalm-Berijming die vijftig jaar geleden tot stand kwam.

Of de andere afbeelding uit uw toegangskaart:  het 'Welgefeliciteerd met je bestaan' van Psalm 1.

Hoe functioneert dat in het dagelijks leven? Of hebben we het gereserveerd voor de zondag en denken we dat het naast ons leven staat. Of alleen op sommige dieptepunten of hoogtepunten van ons leven: geboorte, dood, gedenkdag of misere.

3.2.  DE PSALMEN BIJ ANDERE EUROPEANEN

En functioneren de Psalmen nog in het leven van diegenen die er niet mee groot gebracht zijn? Zit het ergens in onze cultuur verankerd? Komen zij er indirect nog mee in aanraking? Chagall is ervan overtuigd dat de Psalmen (en de Bijbel van Genesis tot Openbaring) deel uitmaken van de basis van onze cultuur.

Chagall gaat ervan uit dat wij Europeanen, bewust of onbewust, geworteld zijn in de Joodse, Hellinistische, Romeinse en Christelijke cultuur. Dat is het fundament van onze rechtspraak, ons politiek bedrijven, onze handel, ons geldstelsel, onze wetenschap, ja, zelfs onze europese talen. Chagall is ervan overtuigd dat onze cultuur doordrenkt is met de bijbelse thema's.

En zo maken de Psalmen -veelal onbewust- ook deel uit van die Europeanen die zich niet tot de 'God-gelovigen' rekenen.

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=

Ik wil u uitnodigen om hier in alle rust even bij stil te staan, en de twee afbeeldingen in u op te nemen, terwijl Maarten Boasson de prelude uit Bachs 4e Cello-suite zal spelen.

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=

Pieter Zuidema

eerste deel van de voordracht gehouden in 

de Grote kerk van Elburg op 25 oktober 2009

Tweede deel verschijnt 1 december 2020

1.  AANLEIDING  TOT  DE  RAMENSERIE

     1.1.  De Hadassah-organisatie

De Amerikaans- Joodse Vrijwilligersorganisatie HADASSAH is in 1912 begonnen met het organiseren van ‘goede werken’ in Palestina, het land van oorsprong van het Joodse volk. Denk bij ‘goede werken’ vooral aan onderwijs en medische zorg, vergelijkbaar met elementen van het zendingswerk/de missie vanuit Christelijke gemeenschappen. In 2006 is de Hadassah-organisatie  een van de drie genomineerden voor de Nobelprijs voor de Vrede vanwege het vele goede wat tot stand gebracht is op het gebied van medische zorg en onderwijs in Palestina, ongeacht ras, nationaliteit of geloof.

      1.2. Nieuwbouw bij Jeruzalem 

Ter gelegenheid van het vijftig-jarig bestaan bouwt de organisatie een twintigtal nieuwe universiteitsgebouwen in de heuvels bij Jerusalem, met als sluitstuk een universiteits-ziekenhuis met een stiltecentrum/synagoge. In hun zoektocht naar een stijlvolle bekroning van dit omvangrijke nieuwbouw-complex zien ze Chagalls werk aan gebrandschilderde ramen in de kathedraal van Reims en weten hem over te halen om voor hun synagoge twaalf gebrandschilderde ramen te vervaardigen met elk een van de stammen van Israel tot onderwerp. 

     1.3. Een moeilijk besluit voor Chagall

Marc Chagall stond aanvankelijk  erg aarzelend tegenover dit verzoek, want hij had vrijwel geen affiniteit met die twaalf stammen en hun ’stamvaders’.  In het verleden had hij blijk gegeven alleen geïnspireerd te raken door de Bijbelse verhalen over Josef, maar uitgerekend deze zoon van Israel hoort niet in het rijtje van de twaalf stammen. Van Josefs andere broers staat maar weinig karakteristieks beschreven. 

Een tweede bezwaar gold fundamentalistische gedachtengoed van de Hadassah-organisatie waar Chagall nooit helemaal omheen zou kunnen, zoals de eis om geen afbeeldingen van GOD of van (delen van) mensen in de synagoge aan te brengen.  

Een derde bezwaar betrof de omvang van het werk: ruim honderd vierkante meter gebrandschilderd glas op zo korte termijn zal betekenen dat hij zijn glasarbeid in de kathedraal van Reims enige jaren op moet schorten. 

Chagalls vrouw Vava haalt hem toch over de streep door hem te herinneren aan zijn vaak uitgesproken wens  om als dank voor de religieuze opvoeding die hij heeft genoten een groots werk aan dit land van oorsprong  terug te geven. Hij besluit  deze twaalf ramen hiertoe te gebruiken door in elk raam een religieuze emotie te leggen, zoals hij die hij in zijn jeugd meegekregen heeft.  

Met het Hadassah-comité komt hij overeen voor de ramen niet de twaalf stammen, doch de twaalf zonen van Israel (Jacob) te kiezen: Dan hoorde tenminste die ene zoon Josef erbij. Aan Gods vierde gebod -Gij zult geen afbeelding voor mijn Aangezicht hebben-  valt evenwel niet te tornen en Chagall zal zich hier -soms met een humoristische noot- mee verzoenen.

2.  CHAGALLS  REDE  BIJ  DE  INAUGURATIE

      2.1.   Een rondreizende expositie vooraf

Voordat de ramen hun definitieve plek in de Hadassah-synagoge kregen, worden ze op verzoek van André Malraux -de toenmalige Minister van Cultuur- in het Louvre tentoongesteld van 16 juni tot 30 september 1961. Bij deze expositie  verschijnt een uitstekende catalogus, waaraan Chagall met vele betrokkenen heeft meegewerkt: “Chagall Vitraux pour Jérusalem” (zie boek PC.047).  Marc Chagall heeft daarin de teksten vermeld die voor hem het vertrekpunt waren om aan een raam te beginnen; voor elk raam kon met een enkel kort zinnetje worden volstaan. Dat alleen het Josef-raam een uizondering vormt zal u, gezien het bovenstaande, niet vreemd voorkomen: hij heeft er een hele bladzijde voor nodig. Meer tekst dan voor de andere elf ramen samen. 

       2.2.   De beroemde rede van Marc Chagall 

Doorgaans staan de verhalen van MarcChagall vol humor en fantasie om te verhullen waar het nou echt om gaat. Maar een enkele lezing blijkt nauwgezet voorbereid en dan precies weer te geven wat Chagall op het oog had.  Die zinnen die hij dan uitspreekt doen denken aan zijn gedichten en zijn in wezen alleen voor hemzelf bedoeld zijn. Het is uitzonderlijk wanneer Chagall op deze wijze in het openbaar rekenschap aflegt van een gemaakt kunstwerk en het is veelzeggend dat hij bij de inauguratie van de 12 ramen in de Hadassah-synagoge op 6 februari 1962 zo’n rede uitgesproken heeft. U komt de echte Marc Chagall tegen. Ik zal mijn betoog met deze rede afsluiten. 

      2.3.   De herkomst van onze religieuze gevoelens

Eén belangrijk thema in zijn rede wil ik alvast vermelden: Als Chagall spreekt over het Joodse volk dat duizenden jaren geleden geleefd heeft temidden van andere Semitische volkeren vervolgt hij zijn voordracht met deze ontboezeming: “Tijdens het maken van dit religieuze werk had ik de grootse scheppingen van de toenmalige Semitische volkeren om ons heen in gedachten.” Wat kan hij hiermee bedoeld hebben? Toch niet de bouwkunst van de Egyptenaren of de Assyriërs.  Wat heeft de Joodse cultuur geïnspireerd tot het fundament van de religieuze emoties, waar Chagall zoveel eeuwen later nog op teert?

3.   PSALMTEKSTEN   ALS  BASIS   VAN  DE  RAMEN

     3.1.    De Psalmen als hart van de religieuze uitingen

Ik kom maar tot één antwoord: de vele Psalmen of psalmgedeelten die het Joodse volk heeft ontleend uit ‘de grootse scheppingen’  van de Syrische volkeren:  die legden het religieus-emotionele fundament voor de tempeldienst.  De honderdvijftig psalmen die tot vandaag de dag toe dragers zijn van elke Joodse en Christelijke eredienst.  U vindt twaalf palm(gedeelt)en in deze Hadassah-ramen terug. 

     3.2.    Hoe te werk te gaan 

Wilt u de twaalf ramen ontrafelen?   Het moge duidelijk zijn dat het kennis nemen van de geschiedenis van elk der zonen van Jacob u niet op weg helpt, doch doet verzanden op die zijsporen.   Biedt nader kennis nemen van de 150 Psalmen uit het Boek der Psalmen een uitkomst?   Het kan geen kwaad, maar ook daarmee komt u niet ver.  De beste manier die ik u kan aanraden is:  verdiep u in zo’n raam door bij  uzelf na te gaan wat er in u opwelt als u er voor staat…..  Wat roepen de kleuren en de beelden bij u  op?  

In het Louvre stonden de twaalf ramen perfect opgesteld en op foto’s zie je  Chagall er dankbaar en tevreden rondlopen.   

     3.3.  Een zoektocht, geen zoekplaatje

Mijn advies betreft trouwens de benadering van elk werk van Marc Chagall. Het issowieso een beproefd middel om tot klassieke kunstwerken door te dringen. Ik vertel dus niks nieuws. Maar de aandacht die ik hierom vraag komt door teleurstellende ervaringen rond deze ramen. Zoals bij de standaard-uitleg (met zo’n bandje in diverse talen) dat de rondleiding in de Hadassah-synagoge biedt met de twaalf ramen als zoekplaatjes.   Dan is het doel bereikt als de bezoeker een tevreden gevoel krijgt omdat hij de weetjes-vragen heeft beantwoord, zonder bij zichzelf te rade te zijn gegaan. 

    3.4.  De Litho’s  van de voorstudies en ontwerpen 

De plaatsing van de ramen in de synagoge is voor Marc Chagall op zo’n debacle uitgelopen dat hij bovenmate veel zorg heeft besteed aan de vervaardiging van de 36 originele litho’s ervan.  Hij hoopte dat de bedoeling en de kracht van de ramen langs deze weg beter tot zijn recht zouden komen.  Het resultaat is verbluffend: het zijn 36 pareltjes geworden  waar de bezoeker beter van kan genieten dan van het kleurenspectakel dat de architect van de Synagoge heeft bewerkstelligd.      

    3.5.   En die Psalmen dan…... 

Wie onbevangen blijft kijken en bij zichzelf terade gaat komt Psalm 1 tegen en ontmoet Psalm 150.  Hij ziet  de kern van Psalm 46 of verwijlt bij Psalm 23.  Natuurlijk treft u bij het Juda-raam een Koningspsalm dieu met het vorstelijke rood optilt naar het Nieuwe Jeruzalem waar het lam en de leeuw………..   Het gaat u vast lukken.  Neem de tijd en neem een stoel.