Tweede deel van de voordracht gehouden bij de opening van de ‘Klokken-tentoonstelling’  in het Meermanno-museum te Den Haag op 8 februari 2017. De voordracht kent een Inleiding, een deel over Chagalls kunst, een deel over de vijftiger jaren van de vorige eeuw en als afsluiting een deel over het IK bij Marc Chagall. Het eerste deel van de voordracht is als “Paper of the Month nr. 06 van oktober 2019 op de site gezet.   Hier volgt het tweede deel. 

 

STUDEREN in AMSTERDAM

In het midden van de jaren vijftig kwam de Psychologie-studie sterk in de belangstelling te staan aan de Vrije Universiteit vanwege de behoefte bij menige student om meer over zichzelf en over de mens te weten te komen. De jeugd van de confessionele zuil werd getekend door volwassenen die zo met hun God bezig waren dat ze nauwelijks aan de vraag naar de MENS toekwamen. Die eerstejaars studenten moesten een geweldige opdoffer incasseren, want ze kregen geen Zielkunde….. doch een levensvreemd Behaviorisme, barre Statistiek en van het leven geabstraheerde Filosofie. Ze leerden dat ’introspectie’ onwetenschappelijk, want onbetrouwbaar, was en de Psychologie-studie was blind voor het gegeven dat je het je hele verdere leven met jezelf moet doen. De kunstbeschouwing  aan de UvA en VU kenden een zelfde beproefde didactische methode: plaats de studenten voor twee werken (vaak middels dia-projectoren) om middels onderling vergelijken nadere Kunstkennis op te doen.  Beide kunstopleidingen cirkelden om de kunstenaars, hun producten en achteraf geconstrueerde stromingen en wilden een eigen volwaardige “ Beeldende kunst-discipline" opbouwen. Daarvoor was een eigen vocabulaire nodig. Sloot dat niet mooi aan bij de vroegere kunstkenner die op ‘verhoogde toon’ over kunst sprak of schreef?  Ja en nee. Ik heb de Neerlandicus prof. Kuiper eens in een college ontroerd - tot tranen toe bewogen- een gedicht van Vondel horen voordragen. Dat maakte zo’n diepe indruk: Voor het eerst ervoer ik vanuit de collegebanken de kracht van de poëzie en de dieptewerking van kunst. Dat is iets heel anders dan het gesleutel aan een nieuw begrippenapparaat waarbij de taal wordt ingeblikt en verabstraheerd tot een jargon dat alleen toegankelijk is voor insiders.

     

 

GEEN PLEK VOOR CHAGALL

Zo gaven noch de studie Psychologie, noch de Kunstgeschiedenis mij het gereedschap om verder door te dringen in Chagalls kunst. Vooral het taboe dat in de beeldende kunst rust om te spreken in gewone, heldere termen, ook als het gaat om het oproepen van het onzegbare, en het onvermogen voor het Behaviorisme om de diepere lagen in de mens aan te boren. Voor wie iets weet van Chagalls drijfveren is het niet verwonderlijk dat zo'n wetenschapsbeoefening weinig vat heeft op de kunst van Marc Chagall. Want het accepteren dat er kunst bestaat die pas echte kunst wordt wanneer de kijker er deel van uitmaakt vraagt om een ander instrumentarium en om een andere training van studenten dan dia’s vergelijken. Er bestond geeneens vraag naar. 

Hoe werd er dan over de kunst van Marc Chagall geschreven? Dan blijkt dat het essay van Joop Beljon (‘De klokken van Chagall’, 1956) prima in die tijd te passen. Andere schrijvers in Europa geven eenzelfde beeld. Het aardige van die hoogdravendheid en geleerddoenerij is dat het graag gebruikt wordt om de band die men heeft met het kunstwerk te onderstrepen. Doch zonder de simpele, oprechte uitwerking van die Neerlandicus met zijn gedicht van Joost van den Vondel. 

In de kleine kring rond Chagall in Frankrijk was dat niet anders. De teksten in de catalogi van Chagalls Maeght-exposities geven heerlijke voorbeelden. Maar er is een enkele uitzondering, zoals Aimé Maeght zelf (niet vreemd dat Chagall een beetje bang voor hem was) en Jacques Lassaigne - lid van Frankrijks Hoge Raad en in zijn vrije tijd onderzoeker naar levens en werk van enkele grote beeldende kunstenaars (Matisse, Picasso en Chagall).  Op zo’n enkele uitzondering na bestaat er geen werkelijk platform om Chagalls werk te leren kennen…. ondanks de duizenden boeken en publicaties. Hierin citeert men elkaar vooral inzake Chagalls levensloop (waar - zoals hierboven gezegd - de fantasie de klok slaat) doch vrijwel nooit over de inhoud en betekenis van de kunstwerken zelf. Waarom sluiten die boeken-monologen niet op elkaar aan? Waarom leren ze niet van elkaar? Waarom valt het mensen pas een halve eeuw later op wat voor onzin men aan Chagalls werk toedichtte? De verhalen over Chagalls klokken leveren hiervan een klinkend bewijs.   

 

TERUGBLIK  NA  ZESTIG  JAREN    

De hierboven beschreven tijd van de studie Psychologie en Kunstgeschiedenis hoort voorgoed tot het verleden. Naar wat ik meemaak zijn de veranderingen in inhoud en doelen grondig geëvolueerd en dat maakt het onderzoeken van Chagalls werk goed mogelijk. Of dat voor alle kunst geldt vraag ik me overigens af. Betreft die evolutie ook een betere beoordeling van de Picasso-etsen uit de Vollard-serie?  Of biedt het meer inzicht in onze ‘Kabouter Butplug’ op het Eendrachtsplein in Rotterdam? Of op die zwarte drollen die als afgietsels van dooie mensen in Amsterdam op sokkels staan? Geldt dat voor kunst die erop uit is om te shockeren of te ontmaskeren… en ga zo maar door. Voor mezelf kom ik langs deze weg doordenkend tot de vraag: Wat is kunst? Bepaalt het kunstwerk dat? Is het afhankelijk van degene die ermee geconfronteerd wordt? En wat zijn daartoe de criteria? Die vragen werden in het Behaviorisme als onwetenschappelijk terzijde geschoven, in de filosofie door redenaties ondergesneeuwd en die vragen kwamen in alle simpelheid in de kunstcolleges niet aan bod: men zou zich dood schrikken van angst. 

T E N S L O T T E     W I E   I S   I K ?

Marc Chagall zag niets in gedegen onderzoek naar zijn werk. Hij ging ervan uit dat degene die kijken kan het toch wel ziet en dat zijn werk voor anderen niet gebaat is met nadere bestudering of uitleg. Als het bovenbeschrevene klopt is, had Chagall groot gelijk ook nog. Toch betwijfel ik zijn houding en geef daarvan tot slot van dit verhaal over Chagalls Klokken één voorbeeld.

Kent u één kunstenaar die zichzelf zo vaak afgebeeld heeft als Marc Chagall? Meer dan zeventig jaren lang zo’ n drie tot tien keer per week. Tussen de twintig en dertig duizend keer. Waarom kom je dit gegeven in al die honderden boeken over Marc Chagall niet tegen? Zag men het niet?  Onlangs is een jeugdportretje van hem (uit de inboedel in Chagalls huis) ontdekt waarvan u hierbij een afbeelding aantreft. Vanuit de naaste omgeving wordt bericht dat men eigenlijk geen goed raad weet met dit portretje. Waarom niet? Zo is het ook voor het eerst in Brussel tentoongesteld. Die onwetendheid vind ik nou hoogst opmerkelijk.  

Weet u een goede verklaring voor al die zelfportretjes? Hij kan weliswaar ijdel zijn, doch hij beeldt zich vrijwel steeds wat scheelkijkend af, dus dat kan het niet geweest zijn. Maar waarom wel? Mij inlevend in de persoon van Marc Chagall en zijn werk overziend wil ik u hier mijn gedachten op loslaten omdat het zoveel te maken heeft met die ’klokken’. 

   

 

 

Marc Chagall moet al jong gevoeld hebben dat al die beelden en kleuren (die hij vanaf zijn geboorte heeft ingedronken en meegekregen) de basis vormen van zijn IK en dat diezelfde vormen en kleuren ook liggen opgeslagen in de hoofden van andere mensen om hem heen. Zodat het IK van mensen overeenkomstige betekenissen van die beelden en kleuren met zich meedraagt naarmate andere mensen deel uitmaken van dezelfde cultuur. En daarmee wordt dat IK iets wat zich niet alleen in Marc Chagall afspeelt. Dat IK is iets waardoor anderen deel hebben in wat er in hem speelt en waardoor hij partner is in wat er in anderen omgaat. De zoektocht van Marc Chagall is een zoektocht naar deze gemeenschappelijke wereld van beelden, vormen en kleuren.        

Litho M.196 geeft hiervan een treffend voorbeeld. In deze litho wordt het ’IK’ uit Psalm 130 ( "De Profundis”) door Chagall in vijf zelfportretten neergezet.

Deze portretjes zijn evengoed vijf portretten van de beschouwer die zich die IK weet. Als u nu het woord ’identificeert’ gebruikt, heeft u de betekenis ervan in het stijfsel gezet en begrijpt u niet waarom Chagall die duizenden zelfportretten nodig had. Die afgebeelde IK is de beschouwer van het werk (of u nu scheel kijkt of niet) die van-binnen-uit met dat werk bezig is.  Daarom heeft dat zojuist gevonden schilderijtje zo’n stralenkrans rond zijn hoofd: daar bevinden zich die beelden, vormen en kleuren die wij vanuit eenzelfde gedachtengoed hebben meegekregen, waar wij allemaal uit putten. 

Daarom pretendeert Marc Chagall een “Europees” kunstenaar te zijn. Daarom begint hij zijn boek “Mijn leven” met de beschrijving van een boreling die zo vol beelden zit, dat hij geen tijd had om aan ademhalen te gaan denken. Zo vindt hij die beelden terug op zijn doeken, ook al begrijpt hij soms/vaak niet wat ze betekenen.  Die beelden zijn heilig, want ze zorgen voor het contact met het leven waar je midden in staat. Koester die beelden, poets ze op en verrijk zo je leven.              

 Den Haag, 8 februari 2017

Pieter Zuidema

Marc Chagall (1887-1985) behoort tot de belangrijke beeldende kunstenaars van de vorige eeuw. Zijn kleurgebruik is erg bijzonder. Naast schilderijen heeft hij een groot aantal zwart/ wit- en kleurenlitho’s gemaakt. Een aanzienlijk deel van zijn werken is geïnspireerd door zijn joodse komaf en vooral zijn eigen visie op de verhalen van de Bijbel. Werken van Chagall zijn te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam, maar een aantal litho’s van Chagall zijn ook in Bennekom te bewonderen.  

 

Op 5 en 19 november zullen in de Rotondekerk van Bennekom twee inspiratie-avonden gehouden  worden over Marc Chagall en Mozes.  Op 5 november zal Ben Piepers spreken. Ben is theoloog en heeft zich verdiept in de kunst van Chagall, met name de inhoudelijke duiding van zijn werken. Op 19 november zal Pieter Zuidema spreken. Pieter is directeur van het Chagall Research Centre in Amsterdam.

 

Het programma voor beide avonden is:

 

Vanaf 19:30 uur:        Ontvangst met  koffie/thee

20:00 uur                   Toneel

                                     Muziek (Cello muziek/ Piano en dwarsfluit)

                                     Presentatie over litho’s  van Chagall en relatie tot Mozes

± 21:30 uur                 Napraten onder genot van een drankje

 

De inspiratie-avond op 5 november zal gaan over de over de  litho’s van Chagall en de boodschap van de Mozes. 

Deze  avond begint met een toneeluitvoering “En zo op de aarde” van André Malraux in bewerking van Machteld Vos de Wael, gevolgd door live muziek op cello door Maria Trinn. Vervolgens zal Ben Piepers vertellen over de litho’s van Marc Chagall en de betekenis van de Tien Woorden, die Mozes ontvangt op de berg Sinaï. Hij zal de oude woorden actualiseren in het licht van de toneeluitvoering.

 

De inspiratie-avond op 19 november zal gaan over de  over Chagall en Mozes als boodschapper. 

Net als op 5 november zal deze avond beginnen met een toneeluitvoering “De vuurwerkbom” van Machteld Vos de Wael , gevolgd door live muziek op piano en dwarsfluit door Conny van den Broek en Martine van Egdom. Dan zal Pieter Zuidema spreken over Mozes en Chagall als boodschappers van God, van waarden die groter zijn dan zij zelf. Naast voorwaarden om als boodschapper te functioneren is er aandacht voor het gouden kalf,  de woede van Mozes, de tweede kans…. Tevens zal verbinding gemaakt worden met de toneeluitvoering.

 

De toegang is vrij.

 

 

Een kleine studie vijftig jaren na het gereed komen van de   

twaalf gebrandschilderde ramen voor het Stilte-Centrum

van het Hadassah-Universiteitsziekenhuis in de heuvels

even buiten Jeruzalem. Onder het motto:

ELKE  UITLEG  STAAT  EEN  KUNSTWERK  IN DE WEG

Een introductie voor de gastheren en -vrouwen bij de expositie in Oud-Beierland in september 2011 van de 36 originele kleurenlitho’s die vervaardigd zijn van de voorstudies die Chagall gemaakt heeft voor deze twaalf ramen. Gevolgd door een uitwerking bij het eerste raam “Rueben”.

 

 

 

EEN 

HET  HADASSAH-COMITE  EN  MARC  CHAGALL

1.1.  de aanleiding tot het ramen-project

Ter gelegenheid van het vijftig-jarig bestaan van de Amerikaanse Joodse vrouwen-vrijwilligers-organisatie “Hadassah” zal het stiltecentrum (de synagoge) van het zojuist voltooide complex van het universiteits-ziekenhuis geopend worden. De ‘Hadassah’-organisatie heeft zich vanaf haar ontstaan gericht op het verrichten van goede werken in het land van oorsprong van het Joodse volk. De nieuwbouw vormt het hoogtepunt voor ‘Hadassah’ na al die vijftig jaren.  De voorzitter van het Hadassah-comité en de bouwarchitect bezoeken de grote Chagall-tentoonstelling in Parijs van juni 1959 en besluiten om de 72-jarige Chagall te vragen om een serie gebrandschilderde ramen te maken voor de synagoge ter bekroning van de nieuwe behuizing van de Hadassah Universiteit.

Zijn vrouw haalt de aarzelende Chagall over de streep door hem te wijzen op zijn lang gekoesterde wens om als dank voor zijn religieuze opvoeding iets terug te doen voor het land waarvan de geschiedenis zo verweven is met zijn jeugd.  Iets waarin die emotionele verbondenheid met zijn ouders, grootouders en zijn genoten opvoeding gestalte krijgt, want hierin ziet Chagall de bron van zijn dank, blijdschap, hoop, geluk en vooral liefde in zijn leven.

Hij legt al zijn andere werk neer -waarmee men in Metz niet blij is -want zal die oude man zijn werk in hun kathedraal ooit voltooien?- en gaat voor het Hadassah-project aan de gang zonder enig honorarium te bedingen: het is zijn geschenk aan het land van oorsprong van zijn volk.  

1.2.  de opdracht van het Hadassah-comité

Dit comité kent een orthodox-religieuze onderstroom met allerlei voorbehouden, zoals het niet afbeelden van mensen of God. Chagall houdt er zich aan, al gaat hij er vrijer en vaak humorischtisch mee om. Ook wil het Comité dat in de ramen tot uitdrukking komt dat het gaat om het gehele volk Israël door elk raam de naam van een ‘stam’ mee te geven. Dat gaat Chagall net iets te ver, want hij heeft niets met de meeste stamvaders, behalve met Jozef… en die komt in dat rijtje niet voor. Chagall besluit daarom de ramen naar de twaalf zonen van Jacob te vernoemen en ze in de klassieke volgorde te rangschikken. Van de architect ontvangt hij het grondplan van de vierkante synagoge-ruimte en hierop baseert hij de breedte van elk raam, waarbij tussen de ramen evenveel muurruimte blijft als elk raam breed is.

2. CHAGALL EN HET IMMENSE PROJECT  

2.1.  iets over de kleurintensiteit van de ramen 

In geen enkel project heeft Chagall zo gezocht naar de specifieke basiskleur voor elk raam.  En hoe die grondkleur door andere kleuren gemodelleerd moet worden om de beoogde emotionele lading zo dicht mogelijk te benaderen.  Zo vraagt het rood van de liefde om andere nevenkleuren dan het rood van de koninklijke waardigheid. Dit leidt tot een zoektocht die terug te vinden is in de twee kleuren-voorstudies die hij aan elk raamontwerp vooraf liet gaan. Hij heeft voor dit kleurgebruik geen andere inleidende studies gebruikt, maar zal bij de kleurenkeuze van elk stukje glas tot menige wijziging besluiten.  

2.2. iets over het gebruikte beeldmateriaal 

Vooral in het eerste Bijbelboek komt de nauwe band tussen mens en dier tot uitdrukking. Chagall zal hier op terug vallen nu het uitbeelden van mensen is uitgesloten. In zijn meeste werken heeft Chagall aan enkele grondvormen van dieren zoals de (niet trots ogende) haan, of de (warmbloedige, aaibare) viervoeter. Aan die grondvormen heeft hij voor deze ramen niet genoeg, om zijn religieuze emoties uit zijn jeugd te doen herleven. Hij grijpt zelfs terug op een art-deco-boek uit het begin van de twintiger jaren en transformeert afbeeldingen tot een aantal tekeningen. Die vormen de voedingsbodem voor de eerste schetsen voor de twaalf ramen. Het Naftali-raam is zelfs helemaal te herleiden tot twee Tomb-plaquettes van Jak Messenblum. 

2.3. Het werk in het Glastelier te Reims

Een voor een komen de ramen tot leven in de grote zaal van het atelier Simon-Marq in Reims, waar elk raam -rechtop tegen de hoge buitenramen opgebouwd-  zijn voltooiing nadert. De mooiste foto’s van de eindresultaten zijn op deze plek genomen. U treft ze o.a. aan in het boek van Jean Leymarie “Vitraux pour Jerusalem”. Vanwege de vervalste kleuren door de omringende ramen zijn opnames in de synagoge geen succes.    

3.  EEN BOEK ALS UNIEK DOCUMENT 

3.1. een initiatief van André Malraux 

Wanneer André Malraux, minister van Cultuur en een van Chagalls oudste vrienden, hem in het glasatelier aan het werk ziet, dringt hij erop aan de twaalf ramen in Parijs te exposeren, voordat ze Frankrijk voorgoed zullen verlaten. Ook weet hij Chagall over te halen om een boek te laten verschijnen waarin ruime aandacht geschonken wordt aan de vele voorstudies en het definitieve ontwerp van elk raam.  Chagall sputtert eerst wat tegen, want de kleurenrijkdom van deze 36 werken kunnen nooit in een boek goed tot hun recht komen. Doch Chagalls rechterhand op lithografisch gebied, Charles Sorlier, belooft alle werken op steen te zetten en denkt per werk zo’n zes stenen nodig te hebben.  En de uitgever André Sauret stemt toe de kosten van deze uitgave voor zijn rekening te nemen. De tekst voor dit boek is een probleem, want die moet geleverd worden nog voor de ramen gereed zijn. Maar Jean Leymarie heeft zo’n klus vaker geklaard en is hiertoe bereid.

3.2. de totstandkoming van het boek 

Chagall zal zich nauwelijks bemoeien met de opzet van het boek en al helemaal niet met de teksten van Jean Leymarie. Hij heeft daarbij zijn klassieke stelling herhaald: elke uitleg staat een kunstwerk in de weg, wie kijken kan heeft geen tekst nodig.  Chagall is van oordeel dat zo’n uitleg van derden hinderlijk is anderen op zijpaden en dwaalsporen brengt. Wellicht hierom komt Chagall in dit boek nergens zelf aan het woord; zelfs ontbreekt de tekst van de installatierede die hij op 6 februari 1962 in de Hadassah-synagoge heeft uitgesproken. Er gebeurt wel iets anders, nadat Chagall gehoord heeft dat de architect zijn ramen niet in de buitenmuren zal opnemen, doch hiervoor een afzonderlijke kleine lichtkoepel heeft ontworpen waar alle twaalf ramen in een vierkant tegen elkaar geplaatst staan.  Chagall is bang dat de zeggingskracht van elk afzonderlijk raam hieronder zal lijden en besluit daarom extra aandacht aan de kleurenlitho’s te schenken.  

3.3. Chagall neemt Sorliers werk over

Als Chagall het resultaat van Sorlier onder ogen krijgt voegt hij er steeds meer stenen aan toe en verschrompelt het werk van Sorlier tot een ‘eerste aanzet’ . De zes stenen per litho worden meer dan verdubbeld, tot zelfs twintig stenen per litho. Van Sorliers werk blijft vrijwel niets over, met als schaduwzijde dat het project voor André Sauret onbetaalbaar dreigt te worden. Hij kan hier niets tegen ondernemen, aangezien vooraf besloten was dat Sorliers werk onder directie van Chagall zou geschieden.  Maar het resultaat is verbluffend en Chagall zal geen van zijn boeken zo vaak als cadeau ten geschenke geven.

Oud-Beierland, september 2011  

Pieter Zuidema

 

Het tweede deel van de Introductie wordt de volgende maand geplaatst 

             

 

21 SEPTEMBER 2019 T/M 2 FEBRUARI 2020

 

MARC CHAGALL, PABLO PICASSO, PIET MONDRIAAN EN ANDERE BEKENDE EN ONBEKENDE KUNSTENAARS TREKKEN IN DE EERSTE HELFT VAN DE VORIGE EEUW NAAR HÉT KUNSTCENTRUM VAN DE WERELD: PARIJS. ZIJ MOETEN ER HUN WEG VINDEN IN EEN GEPOLARISEERDE SAMENLEVING, VOL NATIONALISME, VREEMDELINGENHAAT EN ANTISEMITISME. DIT IS HET VERHAAL VAN KUNSTENAARS DIE MOEDIGE BESLISSINGEN NEMEN EN IN EEN VREEMD LAND TOT UITZONDERLIJK VERNIEUWEND WERK KOMEN. DE TENTOONSTELLING IS EEN UITGELEZEN KANS OM HET WERK VAN DE GROTE MODERNE MEESTERS IN EEN ANDER LICHT TE ZIEN, ÉN OM NIEUWE KUNSTENAARS TE ONTDEKKEN.

 

 

Chagall, Picasso, Mondriaan e.a.: Migranten in Parijs is gebaseerd op de collectie van het Stedelijk Museum, en toont werk van meer dan 50 beeldend kunstenaars, fotografen en grafisch vormgevers. Bovendien zal voor het eerst in bijna 70 jaar de grote collectie Chagalls van het Stedelijk te zien zijn: 40 werken, waaronder acht iconische schilderijen, sommige speciaal voor de tentoonstelling gerestaureerd. Meer informatie

Voordracht gehouden bij de opening van de ‘Klokken-tentoonstelling’  in het Meermanno-museum te Den Haag op 8 februari 2017. De voordracht kent een Inleiding, een deel over Chagalls kunst, een deel over de vijftiger jaren van de vorige eeuw en als afsluiting een deel over een eigentijdse benadering. Het eerste deel van de voordracht is hier weergegeven, het tweede deel volgt als 'Paper of the month’ van oktober 2019. 

 

I N L E I D I N G   

 

de PUBLICATIES  over  CHAGALLS  LEVEN  en  WERKEN

Er is reusachtig veel gepubliceerd over Marc Chagall en zijn werk. Zowel tijdens zijn leven als na zijn dood, nu dertig jaar geleden. Over de beschrijvingen van zijn leven zal ik hier kort zijn. Je kunt bij een levensbeschrijving kiezen tussen de gebeurtenissen die plaatsgevonden hebben en nagetrokken kunnen worden. Of je baseren op de voorstelling van zaken die de betrokkene en anderen in woord en geschrift hebben aangeleverd. Bij Chagall dient bedacht te worden dat hij zijn fantasie doelbewust heeft losgelaten op zijn weergave van de gebeurtenissen in zijn leven. Veel aangepast, veel weggepoetst.

 

 

KLOOF  in de LEVENSBESCHRIJVINGEN

Dit schept daardoor een kloof tussen beide soort beschrijvingen. De nabestaanden van Chagall kiezen voor Chagalls ‘fantasie’- insteek en werken niet mee om de feiten boven tafel te krijgen. De betreffende documenten zwerven ongeordend in kasten en kisten en zijn ontoegankelijk voor onderzoek en documentatie door derden. Omdat het Chagall Comité hier het zwijgen toe doet, is de verleiding groot om je er maar bij neer te leggen. Want we hebben toch alleen te maken met de kunstwerken van de kunstenaar? Trouwens: behoort de wereld die hij zichzelf geschapen heeft niet eveneens tot zijn kunst?  Daar heeft het alles van.

 

OVERSTAG….  een zwakte in de KUNSTBESCHOUWING 

Vaak ga ik overstag. En zo onderschrijf ik dat hij in 1887 geboren is, wetend dat hij twee jaar later als tweede van een tweeling ter wereld kwam. Zoiets wringt, maar gelukkig schrijven de meeste kunstboeken dit soort zaken van elkaar over. En daarmee ligt het vast.  Een zwakke kant in de kunstbeschouwing is de gewoonte om iets voor waar te houden als het maar vaak genoeg te boek staat en door anderen geciteerd wordt. De schaduwzijde is dat dit procedé ook in de bespreking van kunstwerken opgeld doet.

 

DEEL EEN    CHAGALLS KUNST

 

de WORDINGSGESCHIEDENIS  van CHAGALLS SCHEPPINGEN           

Vanmiddag beperk ik me tot de problemen bij het ontrafelen van Chagalls werk. De ontstaansgeschiedenis van zijn scheppingen kent een zeker patroon:

1. Hij begint aan iets vanuit een eigen ‘doorleefde ervaring’ en dus nooit vanuit een constructie of een abstract thema, zelfs niet een ‘opdracht van buiten’.

2. Hij zoekt in zichzelf naar het ‘algemeen menselijke’ in deze gebeurtenis. Hij baseert zich daarbij graag op uitingen uit ons culturele erfgoed. Hij bezit hiervoor een antenne in alle literatuur, muziek en beeldende kunst. Dat is de reden dat hij zich een Europees kunstenaar noemt.

3. Bij de keuze van het juiste medium (kies ik voor een schilderij, een ets, een raam, een litho) laat hij die ‘doorleefde ervaring’ buiten beschouwing en begint op de tast het aangeboorde thema te verbinden met het medium.

4. Hij probeert in het gekozen medium vorm te geven aan dat algemenere thema. Dit is vooral een proces van aftasten in zichzelf: half bewust, half onbewust. Het wordt ook een aftasten naar de grenzen van het gekozen medium.

5. Zodra hij aanvoelt dat een van deze twee ‘creatieve stromen’ (thema/medium) vermindert, stopt hij. Om op een later moment het werk weer op te pakken. 

6. Wanneer het kunstwerk voltooid is, zet hij het ergens anders neer en taxeert het daarna (het liefst naast een bos bloemen) met een zekere afstandelijkheid met nieuwe ogen. Tot 1944 speelt zijn vrouw Bella op deze momenten een beslissende rol.

7. Is het akkoord bevonden, dan laat hij het kunstwerk los en plaatst het buiten zijn atelier: het werk moet verder zijn eigen weg vinden.  Wat Chagall doet is eigenlijk onze westerse bagage tevoorschijn halen, oppoetsen en vernieuwd terugplaatsen: er is een kunstwerk toegevoegd aan onze culturele bagage. Een goed voorbeeld levert Litho M.192: Het De Profundis van Psalm 130.

 

het TYPE KUNSTWERKEN

Chagall is bepaald niet de enige kunstenaar die het type kunstwerken maakt waaraan ‘l’Experience vécu’ ten grondslag ligt. Alle kunst die de beschouwer dwingt om bij zichzelf te rade te gaan, maakt hier gebruik van. Ik heb de indruk dat dit vaker geldt voor de muziek, de poëzie, het theater en de dans dan voor de beeldende kunst of de bouwkunst. Voor kunst die stoelt op de ‘doorleefde ervaring’ kan gezegd worden dat je er de rust en de tijd voor moet nemen om het op je in te laten werken. Je moet er kortom een stoel bij pakken. 

 

TER ADSTRUCTIE

Ambroise Vollard heeft in ongeveer dezelfde tijd opdracht gegeven tot het maken van 100 etsen rond ‘liefde en erotiek’ aan Picasso en ‘de Bijbel’ aan Chagall. Een bezoek aan de tentoonstelling van een complete Picasso-serie vereist geen stoel, wel denk je na tien etsen: 'Nou weet ik het wel’ en versmalt je blik tot: ’Goh, wat een mooi sterretje heeft hij van dat kontgaatje gemaakt’. Je loopt met snelle pas langs die haarscherpe vondsten en gaat blasé verlangen naar koffie. Een Chagall-bezoek vraagt al bij de eerste ets ’Noach die een duif loslaat’ om een stoel. Waar ken ik dit beeld van, waarom uitgerekend die viervoeter en die haan… Je moet rustig de tijd nemen voor de zoektocht in jezelf. Na vijf Bijbeletsen overvalt je een zekere moeheid, en je denkt: 'honderd etsen? Ik kan er hooguit tien behappen.’ 

 

CHAGALL  'LE  MESSAGER'

Chagall voelde zichzelf in zijn derde en laatste levensfase een boodschapper. Hij wilde zijn kunst inzetten om de wereldvrede dichterbij te brengen vanuit de overtuiging dat zulks alleen kan met de liefde tussen de mensen als bindmiddel. In de jaren na WO.II was dat ouderwets gepraat en stond -zeker in Parijs- haaks op de toen heersende mode, gevoed door populaire filosofen als Sartre. De ‘ander’ staat als object  tegenover je.   En zoeken wat de ander voor je betekent was geen mode meer.

 

Den Haag,  8 februari 2017

Pieter Zuidema