Marc Chagall (1887-1985) behoort tot de belangrijke beeldende kunstenaars van de vorige eeuw. Zijn kleurgebruik is erg bijzonder. Naast schilderijen heeft hij een groot aantal zwart/ wit- en kleurenlitho’s gemaakt. Een aanzienlijk deel van zijn werken is geïnspireerd door zijn joodse komaf en vooral zijn eigen visie op de verhalen van de Bijbel. Werken van Chagall zijn te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam, maar een aantal litho’s van Chagall zijn ook in Bennekom te bewonderen.  

 

Op 5 en 19 november zullen in de Rotondekerk van Bennekom twee inspiratie-avonden gehouden  worden over Marc Chagall en Mozes.  Op 5 november zal Ben Piepers spreken. Ben is theoloog en heeft zich verdiept in de kunst van Chagall, met name de inhoudelijke duiding van zijn werken. Op 19 november zal Pieter Zuidema spreken. Pieter is directeur van het Chagall Research Centre in Amsterdam.

 

Het programma voor beide avonden is:

 

Vanaf 19:30 uur:        Ontvangst met  koffie/thee

20:00 uur                   Toneel

                                     Muziek (Cello muziek/ Piano en dwarsfluit)

                                     Presentatie over litho’s  van Chagall en relatie tot Mozes

± 21:30 uur                 Napraten onder genot van een drankje

 

De inspiratie-avond op 5 november zal gaan over de over de  litho’s van Chagall en de boodschap van de Mozes. 

Deze  avond begint met een toneeluitvoering “En zo op de aarde” van André Malraux in bewerking van Machteld Vos de Wael, gevolgd door live muziek op cello door Maria Trinn. Vervolgens zal Ben Piepers vertellen over de litho’s van Marc Chagall en de betekenis van de Tien Woorden, die Mozes ontvangt op de berg Sinaï. Hij zal de oude woorden actualiseren in het licht van de toneeluitvoering.

 

De inspiratie-avond op 19 november zal gaan over de  over Chagall en Mozes als boodschapper. 

Net als op 5 november zal deze avond beginnen met een toneeluitvoering “De vuurwerkbom” van Machteld Vos de Wael , gevolgd door live muziek op piano en dwarsfluit door Conny van den Broek en Martine van Egdom. Dan zal Pieter Zuidema spreken over Mozes en Chagall als boodschappers van God, van waarden die groter zijn dan zij zelf. Naast voorwaarden om als boodschapper te functioneren is er aandacht voor het gouden kalf,  de woede van Mozes, de tweede kans…. Tevens zal verbinding gemaakt worden met de toneeluitvoering.

 

De toegang is vrij.

 

 

Een kleine studie vijftig jaren na het gereed komen van de   

twaalf gebrandschilderde ramen voor het Stilte-Centrum

van het Hadassah-Universiteitsziekenhuis in de heuvels

even buiten Jeruzalem. Onder het motto:

ELKE  UITLEG  STAAT  EEN  KUNSTWERK  IN DE WEG

Een introductie voor de gastheren en -vrouwen bij de expositie in Oud-Beierland in september 2011 van de 36 originele kleurenlitho’s die vervaardigd zijn van de voorstudies die Chagall gemaakt heeft voor deze twaalf ramen. Gevolgd door een uitwerking bij het eerste raam “Rueben”.

 

 

 

EEN 

HET  HADASSAH-COMITE  EN  MARC  CHAGALL

1.1.  de aanleiding tot het ramen-project

Ter gelegenheid van het vijftig-jarig bestaan van de Amerikaanse Joodse vrouwen-vrijwilligers-organisatie “Hadassah” zal het stiltecentrum (de synagoge) van het zojuist voltooide complex van het universiteits-ziekenhuis geopend worden. De ‘Hadassah’-organisatie heeft zich vanaf haar ontstaan gericht op het verrichten van goede werken in het land van oorsprong van het Joodse volk. De nieuwbouw vormt het hoogtepunt voor ‘Hadassah’ na al die vijftig jaren.  De voorzitter van het Hadassah-comité en de bouwarchitect bezoeken de grote Chagall-tentoonstelling in Parijs van juni 1959 en besluiten om de 72-jarige Chagall te vragen om een serie gebrandschilderde ramen te maken voor de synagoge ter bekroning van de nieuwe behuizing van de Hadassah Universiteit.

Zijn vrouw haalt de aarzelende Chagall over de streep door hem te wijzen op zijn lang gekoesterde wens om als dank voor zijn religieuze opvoeding iets terug te doen voor het land waarvan de geschiedenis zo verweven is met zijn jeugd.  Iets waarin die emotionele verbondenheid met zijn ouders, grootouders en zijn genoten opvoeding gestalte krijgt, want hierin ziet Chagall de bron van zijn dank, blijdschap, hoop, geluk en vooral liefde in zijn leven.

Hij legt al zijn andere werk neer -waarmee men in Metz niet blij is -want zal die oude man zijn werk in hun kathedraal ooit voltooien?- en gaat voor het Hadassah-project aan de gang zonder enig honorarium te bedingen: het is zijn geschenk aan het land van oorsprong van zijn volk.  

1.2.  de opdracht van het Hadassah-comité

Dit comité kent een orthodox-religieuze onderstroom met allerlei voorbehouden, zoals het niet afbeelden van mensen of God. Chagall houdt er zich aan, al gaat hij er vrijer en vaak humorischtisch mee om. Ook wil het Comité dat in de ramen tot uitdrukking komt dat het gaat om het gehele volk Israël door elk raam de naam van een ‘stam’ mee te geven. Dat gaat Chagall net iets te ver, want hij heeft niets met de meeste stamvaders, behalve met Jozef… en die komt in dat rijtje niet voor. Chagall besluit daarom de ramen naar de twaalf zonen van Jacob te vernoemen en ze in de klassieke volgorde te rangschikken. Van de architect ontvangt hij het grondplan van de vierkante synagoge-ruimte en hierop baseert hij de breedte van elk raam, waarbij tussen de ramen evenveel muurruimte blijft als elk raam breed is.

2. CHAGALL EN HET IMMENSE PROJECT  

2.1.  iets over de kleurintensiteit van de ramen 

In geen enkel project heeft Chagall zo gezocht naar de specifieke basiskleur voor elk raam.  En hoe die grondkleur door andere kleuren gemodelleerd moet worden om de beoogde emotionele lading zo dicht mogelijk te benaderen.  Zo vraagt het rood van de liefde om andere nevenkleuren dan het rood van de koninklijke waardigheid. Dit leidt tot een zoektocht die terug te vinden is in de twee kleuren-voorstudies die hij aan elk raamontwerp vooraf liet gaan. Hij heeft voor dit kleurgebruik geen andere inleidende studies gebruikt, maar zal bij de kleurenkeuze van elk stukje glas tot menige wijziging besluiten.  

2.2. iets over het gebruikte beeldmateriaal 

Vooral in het eerste Bijbelboek komt de nauwe band tussen mens en dier tot uitdrukking. Chagall zal hier op terug vallen nu het uitbeelden van mensen is uitgesloten. In zijn meeste werken heeft Chagall aan enkele grondvormen van dieren zoals de (niet trots ogende) haan, of de (warmbloedige, aaibare) viervoeter. Aan die grondvormen heeft hij voor deze ramen niet genoeg, om zijn religieuze emoties uit zijn jeugd te doen herleven. Hij grijpt zelfs terug op een art-deco-boek uit het begin van de twintiger jaren en transformeert afbeeldingen tot een aantal tekeningen. Die vormen de voedingsbodem voor de eerste schetsen voor de twaalf ramen. Het Naftali-raam is zelfs helemaal te herleiden tot twee Tomb-plaquettes van Jak Messenblum. 

2.3. Het werk in het Glastelier te Reims

Een voor een komen de ramen tot leven in de grote zaal van het atelier Simon-Marq in Reims, waar elk raam -rechtop tegen de hoge buitenramen opgebouwd-  zijn voltooiing nadert. De mooiste foto’s van de eindresultaten zijn op deze plek genomen. U treft ze o.a. aan in het boek van Jean Leymarie “Vitraux pour Jerusalem”. Vanwege de vervalste kleuren door de omringende ramen zijn opnames in de synagoge geen succes.    

3.  EEN BOEK ALS UNIEK DOCUMENT 

3.1. een initiatief van André Malraux 

Wanneer André Malraux, minister van Cultuur en een van Chagalls oudste vrienden, hem in het glasatelier aan het werk ziet, dringt hij erop aan de twaalf ramen in Parijs te exposeren, voordat ze Frankrijk voorgoed zullen verlaten. Ook weet hij Chagall over te halen om een boek te laten verschijnen waarin ruime aandacht geschonken wordt aan de vele voorstudies en het definitieve ontwerp van elk raam.  Chagall sputtert eerst wat tegen, want de kleurenrijkdom van deze 36 werken kunnen nooit in een boek goed tot hun recht komen. Doch Chagalls rechterhand op lithografisch gebied, Charles Sorlier, belooft alle werken op steen te zetten en denkt per werk zo’n zes stenen nodig te hebben.  En de uitgever André Sauret stemt toe de kosten van deze uitgave voor zijn rekening te nemen. De tekst voor dit boek is een probleem, want die moet geleverd worden nog voor de ramen gereed zijn. Maar Jean Leymarie heeft zo’n klus vaker geklaard en is hiertoe bereid.

3.2. de totstandkoming van het boek 

Chagall zal zich nauwelijks bemoeien met de opzet van het boek en al helemaal niet met de teksten van Jean Leymarie. Hij heeft daarbij zijn klassieke stelling herhaald: elke uitleg staat een kunstwerk in de weg, wie kijken kan heeft geen tekst nodig.  Chagall is van oordeel dat zo’n uitleg van derden hinderlijk is anderen op zijpaden en dwaalsporen brengt. Wellicht hierom komt Chagall in dit boek nergens zelf aan het woord; zelfs ontbreekt de tekst van de installatierede die hij op 6 februari 1962 in de Hadassah-synagoge heeft uitgesproken. Er gebeurt wel iets anders, nadat Chagall gehoord heeft dat de architect zijn ramen niet in de buitenmuren zal opnemen, doch hiervoor een afzonderlijke kleine lichtkoepel heeft ontworpen waar alle twaalf ramen in een vierkant tegen elkaar geplaatst staan.  Chagall is bang dat de zeggingskracht van elk afzonderlijk raam hieronder zal lijden en besluit daarom extra aandacht aan de kleurenlitho’s te schenken.  

3.3. Chagall neemt Sorliers werk over

Als Chagall het resultaat van Sorlier onder ogen krijgt voegt hij er steeds meer stenen aan toe en verschrompelt het werk van Sorlier tot een ‘eerste aanzet’ . De zes stenen per litho worden meer dan verdubbeld, tot zelfs twintig stenen per litho. Van Sorliers werk blijft vrijwel niets over, met als schaduwzijde dat het project voor André Sauret onbetaalbaar dreigt te worden. Hij kan hier niets tegen ondernemen, aangezien vooraf besloten was dat Sorliers werk onder directie van Chagall zou geschieden.  Maar het resultaat is verbluffend en Chagall zal geen van zijn boeken zo vaak als cadeau ten geschenke geven.

Oud-Beierland, september 2011  

Pieter Zuidema

 

Het tweede deel van de Introductie wordt de volgende maand geplaatst 

             

 

21 SEPTEMBER 2019 T/M 2 FEBRUARI 2020

 

MARC CHAGALL, PABLO PICASSO, PIET MONDRIAAN EN ANDERE BEKENDE EN ONBEKENDE KUNSTENAARS TREKKEN IN DE EERSTE HELFT VAN DE VORIGE EEUW NAAR HÉT KUNSTCENTRUM VAN DE WERELD: PARIJS. ZIJ MOETEN ER HUN WEG VINDEN IN EEN GEPOLARISEERDE SAMENLEVING, VOL NATIONALISME, VREEMDELINGENHAAT EN ANTISEMITISME. DIT IS HET VERHAAL VAN KUNSTENAARS DIE MOEDIGE BESLISSINGEN NEMEN EN IN EEN VREEMD LAND TOT UITZONDERLIJK VERNIEUWEND WERK KOMEN. DE TENTOONSTELLING IS EEN UITGELEZEN KANS OM HET WERK VAN DE GROTE MODERNE MEESTERS IN EEN ANDER LICHT TE ZIEN, ÉN OM NIEUWE KUNSTENAARS TE ONTDEKKEN.

 

 

Chagall, Picasso, Mondriaan e.a.: Migranten in Parijs is gebaseerd op de collectie van het Stedelijk Museum, en toont werk van meer dan 50 beeldend kunstenaars, fotografen en grafisch vormgevers. Bovendien zal voor het eerst in bijna 70 jaar de grote collectie Chagalls van het Stedelijk te zien zijn: 40 werken, waaronder acht iconische schilderijen, sommige speciaal voor de tentoonstelling gerestaureerd. Meer informatie

Voordracht gehouden bij de opening van de ‘Klokken-tentoonstelling’  in het Meermanno-museum te Den Haag op 8 februari 2017. De voordracht kent een Inleiding, een deel over Chagalls kunst, een deel over de vijftiger jaren van de vorige eeuw en als afsluiting een deel over een eigentijdse benadering. Het eerste deel van de voordracht is hier weergegeven, het tweede deel volgt als 'Paper of the month’ van oktober 2019. 

 

I N L E I D I N G   

 

de PUBLICATIES  over  CHAGALLS  LEVEN  en  WERKEN

Er is reusachtig veel gepubliceerd over Marc Chagall en zijn werk. Zowel tijdens zijn leven als na zijn dood, nu dertig jaar geleden. Over de beschrijvingen van zijn leven zal ik hier kort zijn. Je kunt bij een levensbeschrijving kiezen tussen de gebeurtenissen die plaatsgevonden hebben en nagetrokken kunnen worden. Of je baseren op de voorstelling van zaken die de betrokkene en anderen in woord en geschrift hebben aangeleverd. Bij Chagall dient bedacht te worden dat hij zijn fantasie doelbewust heeft losgelaten op zijn weergave van de gebeurtenissen in zijn leven. Veel aangepast, veel weggepoetst.

 

 

KLOOF  in de LEVENSBESCHRIJVINGEN

Dit schept daardoor een kloof tussen beide soort beschrijvingen. De nabestaanden van Chagall kiezen voor Chagalls ‘fantasie’- insteek en werken niet mee om de feiten boven tafel te krijgen. De betreffende documenten zwerven ongeordend in kasten en kisten en zijn ontoegankelijk voor onderzoek en documentatie door derden. Omdat het Chagall Comité hier het zwijgen toe doet, is de verleiding groot om je er maar bij neer te leggen. Want we hebben toch alleen te maken met de kunstwerken van de kunstenaar? Trouwens: behoort de wereld die hij zichzelf geschapen heeft niet eveneens tot zijn kunst?  Daar heeft het alles van.

 

OVERSTAG….  een zwakte in de KUNSTBESCHOUWING 

Vaak ga ik overstag. En zo onderschrijf ik dat hij in 1887 geboren is, wetend dat hij twee jaar later als tweede van een tweeling ter wereld kwam. Zoiets wringt, maar gelukkig schrijven de meeste kunstboeken dit soort zaken van elkaar over. En daarmee ligt het vast.  Een zwakke kant in de kunstbeschouwing is de gewoonte om iets voor waar te houden als het maar vaak genoeg te boek staat en door anderen geciteerd wordt. De schaduwzijde is dat dit procedé ook in de bespreking van kunstwerken opgeld doet.

 

DEEL EEN    CHAGALLS KUNST

 

de WORDINGSGESCHIEDENIS  van CHAGALLS SCHEPPINGEN           

Vanmiddag beperk ik me tot de problemen bij het ontrafelen van Chagalls werk. De ontstaansgeschiedenis van zijn scheppingen kent een zeker patroon:

1. Hij begint aan iets vanuit een eigen ‘doorleefde ervaring’ en dus nooit vanuit een constructie of een abstract thema, zelfs niet een ‘opdracht van buiten’.

2. Hij zoekt in zichzelf naar het ‘algemeen menselijke’ in deze gebeurtenis. Hij baseert zich daarbij graag op uitingen uit ons culturele erfgoed. Hij bezit hiervoor een antenne in alle literatuur, muziek en beeldende kunst. Dat is de reden dat hij zich een Europees kunstenaar noemt.

3. Bij de keuze van het juiste medium (kies ik voor een schilderij, een ets, een raam, een litho) laat hij die ‘doorleefde ervaring’ buiten beschouwing en begint op de tast het aangeboorde thema te verbinden met het medium.

4. Hij probeert in het gekozen medium vorm te geven aan dat algemenere thema. Dit is vooral een proces van aftasten in zichzelf: half bewust, half onbewust. Het wordt ook een aftasten naar de grenzen van het gekozen medium.

5. Zodra hij aanvoelt dat een van deze twee ‘creatieve stromen’ (thema/medium) vermindert, stopt hij. Om op een later moment het werk weer op te pakken. 

6. Wanneer het kunstwerk voltooid is, zet hij het ergens anders neer en taxeert het daarna (het liefst naast een bos bloemen) met een zekere afstandelijkheid met nieuwe ogen. Tot 1944 speelt zijn vrouw Bella op deze momenten een beslissende rol.

7. Is het akkoord bevonden, dan laat hij het kunstwerk los en plaatst het buiten zijn atelier: het werk moet verder zijn eigen weg vinden.  Wat Chagall doet is eigenlijk onze westerse bagage tevoorschijn halen, oppoetsen en vernieuwd terugplaatsen: er is een kunstwerk toegevoegd aan onze culturele bagage. Een goed voorbeeld levert Litho M.192: Het De Profundis van Psalm 130.

 

het TYPE KUNSTWERKEN

Chagall is bepaald niet de enige kunstenaar die het type kunstwerken maakt waaraan ‘l’Experience vécu’ ten grondslag ligt. Alle kunst die de beschouwer dwingt om bij zichzelf te rade te gaan, maakt hier gebruik van. Ik heb de indruk dat dit vaker geldt voor de muziek, de poëzie, het theater en de dans dan voor de beeldende kunst of de bouwkunst. Voor kunst die stoelt op de ‘doorleefde ervaring’ kan gezegd worden dat je er de rust en de tijd voor moet nemen om het op je in te laten werken. Je moet er kortom een stoel bij pakken. 

 

TER ADSTRUCTIE

Ambroise Vollard heeft in ongeveer dezelfde tijd opdracht gegeven tot het maken van 100 etsen rond ‘liefde en erotiek’ aan Picasso en ‘de Bijbel’ aan Chagall. Een bezoek aan de tentoonstelling van een complete Picasso-serie vereist geen stoel, wel denk je na tien etsen: 'Nou weet ik het wel’ en versmalt je blik tot: ’Goh, wat een mooi sterretje heeft hij van dat kontgaatje gemaakt’. Je loopt met snelle pas langs die haarscherpe vondsten en gaat blasé verlangen naar koffie. Een Chagall-bezoek vraagt al bij de eerste ets ’Noach die een duif loslaat’ om een stoel. Waar ken ik dit beeld van, waarom uitgerekend die viervoeter en die haan… Je moet rustig de tijd nemen voor de zoektocht in jezelf. Na vijf Bijbeletsen overvalt je een zekere moeheid, en je denkt: 'honderd etsen? Ik kan er hooguit tien behappen.’ 

 

CHAGALL  'LE  MESSAGER'

Chagall voelde zichzelf in zijn derde en laatste levensfase een boodschapper. Hij wilde zijn kunst inzetten om de wereldvrede dichterbij te brengen vanuit de overtuiging dat zulks alleen kan met de liefde tussen de mensen als bindmiddel. In de jaren na WO.II was dat ouderwets gepraat en stond -zeker in Parijs- haaks op de toen heersende mode, gevoed door populaire filosofen als Sartre. De ‘ander’ staat als object  tegenover je.   En zoeken wat de ander voor je betekent was geen mode meer.

 

Den Haag,  8 februari 2017

Pieter Zuidema

             

 

 Toespraak bij de opening van  de drie Walcheren-exposities

 - zomer 2007  van het Chagall Comité Zeeland -

 op zondag 1 juli 2007 in de Wandelkerk te Middelburg.

 

De drie expositiegebouwen:

Wandelkerk, in de voet van de Lange Jan te Middelburg

Synagoge van Middelburg  (ingang Herenstraat 14)

Boerderij de Osseberg (Singelweg 11 bij Sint Laurens)

 

Deze toespraak vormt de verbindingsschakel tussen de rede die Marc Chagall heeft uitgesproken bij de installatie van de twaalf gebrandschilderde ramen in de Synagoge van het Hadassah-universiteitsziekenhuis-complex (bij Jerusalem) en de grafische werken op de drie expositielocaties. Deze in het Jiddish opgestelde rede is in een Nederlandse vertaling voorgelezen door Heleen Pasma; direct hierop volgde onderstaande inleiding door Pieter Zuidema, van de research- & documentatie-afdeling van de Chagall-collectie WUYT in Amsterdam.

 

 

c h a g a l l

Kan dat, als kunstenaar werken aan de "Vriendschap & Vrede met alle volken"? Geboren in een land waar de tsaar de jodenhaat kon oproepen als het hem van pas kwam, opgegroeid temidden van oorlogen en godsdiensttwisten.  Waar de Russische revolutie geen vrijheid & gelijkheid bracht, maar Chagall meer geleden heeft dan ergens beschreven staat. Werkelijk tot het uiterste, het bittere eind.

                                                

h a d a s s a h

Het Hadassah-ziekenhuis-complex. Nog geen twee jaar geleden genomineerd voor de Nobélprijs voor de vrede.  Waar een patiënt in burka door dezelfde deur binnenkomt als een zieke orthodoxe Jood met pijpenkrullen. Een plek waar Moslim, Jood, Jordaniër, Israëliër, Libanees, West-Europeaan samenwerken: waar keppeltje, hoofddoekje en kaaskop in hetzelfde team zitten.

                                                

v r e d e

Wat staat de vrede in de weg als je het Sjalom van de Jood hoort, het Pace van de Rooms-Katholiek, het dagelijks vredesgebed van de Moslim, de wekelijkse zegenbede van de Protestant, en die loot van het wereld-humanisme?

        Meent men dan niet wat men zegt?

        Weet men dan niet wat men zegt?

Chagall was zich van drie grote barrières bewust:

                                                

w a n d e l k e r k

Wat in woorden beleden wordt en ergens heel diep in ons mensen uit Europese en Middellandse-zee culturen verankerd ligt, blijken tot de eigen clan beperkte, maar verder dode formules te zijn door gebrek aan beelden -bij gebrek aan verbeelding- van die vage ondergrond in ons bewustzijn.

Sinds zijn terugkeer na de tweede wereldoorlog uit Amerika rekende Chagall dit tot een van zijn belangrijkste taken: in beelden oproepen wat die eeuwenoude culturen voor wezenlijks aan ons hebben doorgegeven.

In de 36 litho's hier aan de voet van de Lange Jan ziet u hem hieraan werken, hiermee worstelen, hieraan vreugde beleven.

                                                

s y n a g o g e

De tweede barrière ervoer Chagall in de heersende mode-filosofie van die dagen, zoals onder andere verwoord door de populaire existentialist Jean Paul Sartre in uitspraken als : Ik ben mijn eigen baas. Als ieder dit waar maakt, heeft de vrede geen bodem meer. Vrede wordt dan een keuzevrijheid van eigen-baasjes.

Dat deed Chagall teruggrijpen naar de Mozes waar hij naar vernoemd is: die Mozes die Gods Woorden op de twee stenen tafels met beide handen aangreep, omarmde, koesterde, uitdroeg.

Neem de tijd om zo de litho's in de Synagoge op u in te laten werken. Pak er rustig een stoel bij: het is er geen museum.

b o e r d e r i j    d e   o s s e b e r g

De derde barrière: het gebrek bij menigeen aan de behoefte om bij zichzelf te rade te gaan en geen genoegen te nemen met zichzelf. Alleen dan en alleen daar vind je de bron tot vrede. Proeft u hier iets van Chagalls zielsverwantschap met mensen als Dag Hammerskjøld?

Bezie de wereld kalm om je heen en merk op hoe mensen bezig zijn met geld, status, macht, uiterlijke zaken. En hoe men de ander te oud acht om nog te veranderen: geen beter excuus om zelf oppervlakkig voort te parasiteren. Waar leef je nog voor, wat is je bestaansrecht als je jezelf niet steeds onder de loupe neemt en (zo gelouterd) de ander tegemoet treedt?

Ga naar Boerderij de Osseberg, zie hoe Chagall zichzelf onophoudelijk de maat neemt en, net zoals Rembrandt, in zelfportretten zichzelf bij de keel grijpt. Op een aangrijpende manier vind je daar het werk uit de Wandelkerk en de Synagoge  voortgezet en afgerond.

b e s l u i t

Zoals het Hadassah-ziekenhuis een stukje Psalm 87 is,  kan zo Middelburg,  wat zeg ik: Walcheren,  misschien nog sterker: heel Zeeland ... een stukje Mokum worden? Dat kan dus. Daar wil het Chagall Comité Zeeland zich voor inzetten.

Deze exposities op Walcheren vormen het begin.

Amsterdam, Middelburg, 1 juli 2007

Pieter Zuidema