OLIVIER MESSIAEN  1908 (Avignon) - 1992 (Paris) | QUATUOR POUR LA FIN DU TEMPS 1940/1941 (Stalag VIII-A, Görlitz)QUATUOR POUR LA FIN DU TEMPS 1940/1941 (Stalag

 

Olivier groeit op in ‘de betere kringen’ en de verschrikkingen van de eerste wereldoorlog of de armoede in de jaren daarna gaan aan hem voorbij. Al jong is hij op zoek naar de volmaakte wereld, waarvan hij een afspiegeling ziet in kunst  en religie. Hij bekeert zich tot het Katholicisme  en wordt de belangrijkste voortrekker van ‘La jeune France’, een groep componisten die de waarden van emotionele expressie en oprechtheid in de muziek  promoten en weinig kunnen met het heersende neo-classiscisme, waar de maatslag van de barok en de harmonie-accoorden van de romantiek de dienst uitmaken. Vanaf 1931 is Messiaen organist van de Église de la Sainte-Trinité in Parijs, waar hij zijn leven lang aan verbonden blijft en iedere zondag op onnavolgbare wijze improvisaties weggeeft. Vanaf de zestiger jaren heb ik een aantal meegemaakt en deze waren steeds onvoorspelbaar: soms wat ouderwets aandoend, en dan opeens zit je met gespitste oren op de harde kerkbank, zó grijpt de muziek je naar de keel. In 1940 wordt Messiaen opgeroepen voor het Franse leger en in mei gevangen genomen tijdens de gevechten bij Verdun. Op transport naar het Duitse gevangenkamp (in het huidige Zgorzelec in Polen) ontmoet hij de klarinettist Henri Akoka, met wie hij zijn ontwerp voor “Abîme des oiseaux” doorspreekt. In Stalag VIII aangekomen wordt zijn Franse uniform verruild voor gevangeniskleding,  waarbij een Duitse officier ziet dat Messiaen muziek partituren bij zich heeft. Hij krijgt toestemming om te componeren en de medegevangenen van tijd tot tijd wat nieuwe muziek te laten horen. In het kamp komt hij twee andere musici tegen: de violist Jean de Boulaire en de cellist Etienne Pasquier. Zelf gaat Messiaen achter een wrakke piano zitten en een kwartet is geboren. Ook op de andere instrumenten is het behelpen; er wordt zelfs gezegd dat de cello maar drie snaren had. Messiaen probeert zijn nieuwe muziekstuk bij de andere musici tot leven te brengen. Avond aan avond zijn de gevangen getuige van flarden muziek en van het geduld waarmee Messiaen het drietal musici blijft aanmoedigen. Het enorme doorzettingsvermogen van Messiaen houdt zeker verband met de overtuiging dat in de muziek God weerklinkt en dat klank een voorportaal is van de eeuwigheid dat op dit aardse leven volgt. In het ”Quatuor pour la Fin du Temps” (Kwartet voor het einde van de tijd) wil hij de afgrond tussen de tijd van het ‘nu' en de tijdloosheid van de ‘eeuwigheid’  tot klinken brengen. Op een avond in de januari-koude van 1941 wordt het gehele stuk uitgevoerd en en maakt diepe indruk op de enorme schare verkleumde gevangenen. Gelukkig heeft Messiaen niet lang gevangen gezeten. In 1942 wordt hij benoemd tot hoofddocent compositie aan het Conservatorium van Parijs,  waar hij met zijn muzikale ideeën nieuwe wegen kan inslaan en de volgende generatie componisten, waaronder  Pierre Boulez, Karlheinz Stockhausen, Iannis Xenakis en de 

Nederlander Ton de Leeuw, kan inspireren. Het ”Quatuor pour la Fin du Temps” beslaat acht delen en neemt ongeveer een uur in beslag. Elk deel is adembenemend wanneer je kunt loskomen van de training die onze hersenen ons gegeven hebben voor het luisteren naar muziek. Hoe meer je luistert naar wat je hoort en het ‘leren luisteren' waarmee we zijn grootgebracht kunt loslaten, hoe aangrijpender dit stuk van Messiaen wordt. Het derde deel, ”l’Abîme des Oiseaux” (Afgrond der Vogels) voor klarinet solo, dat u nu hoort, wordt door de componist zelf als volgt beschreven: ”De afgrond is de Tijd, met haar                 verdriet en vermoeidheid. De vogels zijn het tegenovergestelde van de Tijd: zij zijn ons verlangen naar licht, naar sterren, naar regenbogen en jubelende gezangen!” Deze gedachte vormt in menig opzicht de kern van het werk: de poging de tijd tussen het nu enerzijds en de eeuwigheid anderzijds proberen te overbruggen. Het is kloof bij de jongleur de tijd oppakt en als een jas over zijn arm mee wegzweeft. Of de vis die met een slingerklok boven de rivier in de lucht richting zoekt naar die andere wereld waar de tijd niet meer zijn zal.

 

Pieter Zuidema, februari 2017


Chagall Gallery Wuyt

Erik de Wolf BSc - Gallery-owner   

Spiegelgracht 32

1017 JS Amsterdam

+31(0)642 694 446   

galerie@chagall.nl

  

Chagall Research Centre 

Pieter Zuidema M.A. - CRC - Director   

info@chagall.nl

Declaration of Authenticity for € 150,-

 

Chagall Events

Pieter van der Woel - Organizer

for exhibition, lectures and workshops

pjwoel@gmail.com