Wat bewoog Marc Chagall - Een introductie (deel een)
Marc Chagall stamt uit een vroom-Joods milieu in de negentiende eeuwse Russische vazalstaat Belarus (Wit-Rusland). Tot het moment dat hij zich als kunstschilder bekwaamt in St.Petersburg, woont hij in Vitebsk, een stad met zestigduizend inwoners, grofweg tienduizend Russisch-Orthodoxe Christenen, tienduizend Rooms-Katholieke Christenen en veertigduizend Chassidische Joden. Begonnen met tekenen, aquarelleren en schilderen groeit hij uit tot een van meest veelzijdige kunstenaars die de Europese cultuur heeft voortgebracht.
Na zijn dertigste laat hij zijn vaderland voorgoed achter zich, vestigt zich in Parijs en vraagt het Frans staatsburgerschap aan. In zijn Parijse studiejaren heeft hij daar het licht van de vrijheid ervaren en de geborgenheid gemist van zijn oude milieu. Voor de liefde tussen mensen als het onontbeerlijke cement voor elke samenleving, ziet hij als oorsprong de liefde die er tussen twee mensen op kan bloeien. Dat thema zal hem sterk bezig houden in zijn drie beroemde etsenreeksen gemaakt in opdracht van Vollard: bij Gogols boek over de Dode Zielen, bij de gedichten van de Fabels van La Fontaine en bij de verhalen uit het Bijbelse Boek.
Vrijwel onafgebroken geplaagd door gevechten en oorlogen om hem heen, besluit hij na de 2e WO zijn kunstenaarschap in te zetten om de vrede te bevorderen. Een roepingsbesef dat gedurende zijn ballingschapsjaren in de VS opkomt door het gemak waarmee kunstenaars aldaar heenstappen over al het oorlogsgeweld. Chagall zal zijn laatste dertig jaren gebruiken om zijn artistieke gaven in te zetten voor het bereiken van de wereldvrede. Hij doet dat in een poging om greep te krijgen op het gemeenschappelijke waarop het Shalom, Pacem, Vrede, Salem, Peace rust. Vorm geven aan die beelden die in alle mensen en volkeren van diverse geloven en landen in de Westerse wereld opgeslagen liggen. Veel kunstbroeders nemen het hem kwalijk dat hij zo 'de kunst' gebruikte. Hij overlijdt op 97-jarige leeftijd in zijn woonplaats St.Paul-de Vence in Zuid-Frankrijk in het besef dat hij niet voor niets geleefd heeft.
Uit het bovenstaande zijn grofweg Chagalls drie levensfasen te destilleren. Deze indeling naar Chagalls beweegredenen speelt zo'n voorname rol in het omgaan met Chagalls werk, dat het hieronder wat uitgediept wordt.
Chagalls eerste levensfase
De eerste (ruim dertig) jaren is Chagall de jonge, zelfbewuste idealist, die opgroeit in een wereld waaraan hij zijn bijdrage wil leveren. Met ijzeren hand dwingt hij zichzelf om een groot kunstenaar te worden (zie zijn zelfportret ‘met de zeven vingers’ in het Stedelijk Museum te Amsterdam). Dat idealisme krijgt zijn plek wanneer hij de bevrijding van de Russische revolutie ervaart. Voor het eerst ziet hij dat de mensen in Rusland het 'slavenjuk' af kunnen leggen om -door Lenin aangezet- zich vrije burgers te voelen, zoals de Parijzenaars. Hij zet zich volledig in voor de idealen van de Russische Revolutie en zal na enkele jaren ontgoocheld door de wrede werkelijkheid dit land de rug toekeren.
Chagalls tweede levensfase
Hij keert terug naar Parijs en zal zich de tweede dertig jaren -los van elk idealisme- een goed leven als gevestigd kunstenaar permitteren, waarin het thema van de vrijheid (graag in circusbeelden gebracht) en de liefde (graag in vrijende paartjes vorm gegeven) terugkeren. Thema’s die overschaduwd worden door het opkomend nazisme en gevechten tussen volkeren en religies. Het kruisbeeld pakt hij hiertoe op om het lijden dat mensen elkaar aandoen te verbeelden. Tegen zijn zin in, maar noodgedwongen moet hij Europa in 1941 overhaast verlaten om het vege lijf te redden.
Chagalls derde levensfase
De Amerikaanse samenleving van frigidaires en sleeën van auto's mist de diepgang van de Europese cultuur en de zwaarte waarmee een eeuwenoude geschiedenis haar stempel drukt op de samenleving. Dan groeit het missionaire besef in hem:
moet hij blijven schilderen om er de brandkasten van rijke mensen mee te vullen? Meer en meer voelt hij zich geroepen om vanuit zijn leven te midden van oorlogsgeweld, godsdiensttwisten, racistische pogroms en volkerenmoord, zich in te zetten voor de wereldvrede. Niet langer als jeugdige idealist, maar gelouterd en zich bewust van eigen feilbaarheid. Zelf heeft hij deze levensperioden wel vergeleken met de drie levensfasen van die Bijbelse Mozes uit de Pentateuch, de Mozes naar wie hij vernoemd is. Pas in de laatste dertig jaren krijgt Mozes een prominente rol in zijn werken....tot vervelens toe uitgekauwd in de lithoserie van Mozes, die hij op zijn tachtigste jaar in het Engels liet verschijnen. Hij identificeerde zich meer en meer met die Bijbelse Mozes. En hij kreeg steeds sterker het gevoel dat de drie opeenvolgende levensfasen van de Mozes uit de Thorah inherent zijn aan elk compleet mensenleven.
-wordt vervolgd-
Amsterdam, augustus 2013
Pieter Zuidema
Bekijk hier het overzicht met andere Papers of the Month