· 

09 PAPER OF THE MONTH

HET HADASSAH - J O S E F - RAAM

Joseph, final design from Jerusalem Windows PC.049 (1962)
Joseph, final design from Jerusalem Windows PC.049 (1962)

1.  AANLEIDING  TOT  DE  RAMENSERIE

 

     1.1.  De Hadassah-organisatie

De Amerikaans- Joodse Vrijwilligersorganisatie HADASSAH is in 1912 begonnen met het organiseren van ‘goede werken’ in Palestina, het land van oorsprong van het Joodse volk. Denk bij ‘goede werken’ vooral aan onderwijs en medische zorg, vergelijkbaar met elementen van het zendingswerk/de missie vanuit Christelijke gemeenschappen. In 2006 is de Hadassah-organisatie  een van de drie genomineerden voor de Nobelprijs voor de Vrede vanwege het vele goede wat tot stand gebracht is op het gebied van medische zorg en onderwijs in Palestina, ongeacht ras, nationaliteit of geloof.

      1.2. Nieuwbouw bij Jeruzalem 

Ter gelegenheid van het vijftig-jarig bestaan bouwt de organisatie een twintigtal nieuwe universiteitsgebouwen in de heuvels bij Jerusalem, met als sluitstuk een universiteits-ziekenhuis met een stiltecentrum/synagoge. In hun zoektocht naar een stijlvolle bekroning van dit omvangrijke nieuwbouw-complex zien ze Chagalls werk aan gebrandschilderde ramen in de kathedraal van Reims en weten hem over te halen om voor hun synagoge twaalf gebrandschilderde ramen te vervaardigen met elk een van de stammen van Israel tot onderwerp. 

     1.3. Een moeilijk besluit voor Chagall

Marc Chagall stond aanvankelijk  erg aarzelend tegenover dit verzoek, want hij had vrijwel geen affiniteit met die twaalf stammen en hun ’stamvaders’.  In het verleden had hij blijk gegeven alleen geïnspireerd te raken door de Bijbelse verhalen over Josef, maar uitgerekend deze zoon van Israel hoort niet in het rijtje van de twaalf stammen. Van Josefs andere broers staat maar weinig karakteristieks beschreven. 

Een tweede bezwaar gold fundamentalistische gedachtengoed van de Hadassah-organisatie waar Chagall nooit helemaal omheen zou kunnen, zoals de eis om geen afbeeldingen van GOD of van (delen van) mensen in de synagoge aan te brengen.  

Een derde bezwaar betrof de omvang van het werk: ruim honderd vierkante meter gebrandschilderd glas op zo korte termijn zal betekenen dat hij zijn glasarbeid in de kathedraal van Reims enige jaren op moet schorten. 

Chagalls vrouw Vava haalt hem toch over de streep door hem te herinneren aan zijn vaak uitgesproken wens  om als dank voor de religieuze opvoeding die hij heeft genoten een groots werk aan dit land van oorsprong  terug te geven. Hij besluit  deze twaalf ramen hiertoe te gebruiken door in elk raam een religieuze emotie te leggen, zoals hij die hij in zijn jeugd meegekregen heeft.  

Met het Hadassah-comité komt hij overeen voor de ramen niet de twaalf stammen, doch de twaalf zonen van Israel (Jacob) te kiezen: Dan hoorde tenminste die ene zoon Josef erbij. Aan Gods vierde gebod -Gij zult geen afbeelding voor mijn Aangezicht hebben-  valt evenwel niet te tornen en Chagall zal zich hier -soms met een humoristische noot- mee verzoenen.

Joseph, first color study from Jerusalem Windows PC.049 (1962)
Joseph, first color study from Jerusalem Windows PC.049 (1962)

2.  CHAGALLS  REDE  BIJ  DE  INAUGURATIE

 

      2.1.   Een rondreizende expositie vooraf

Voordat de ramen hun definitieve plek in de Hadassah-synagoge kregen, worden ze op verzoek van André Malraux -de toenmalige Minister van Cultuur- in het Louvre tentoongesteld van 16 juni tot 30 september 1961. Bij deze expositie  verschijnt een uitstekende catalogus, waaraan Chagall met vele betrokkenen heeft meegewerkt: “Chagall Vitraux pour Jérusalem” (zie boek PC.047).  Marc Chagall heeft daarin de teksten vermeld die voor hem het vertrekpunt waren om aan een raam te beginnen; voor elk raam kon met een enkel kort zinnetje worden volstaan. Dat alleen het Josef-raam een uizondering vormt zal u, gezien het bovenstaande, niet vreemd voorkomen: hij heeft er een hele bladzijde voor nodig. Meer tekst dan voor de andere elf ramen samen. 

       2.2.   De beroemde rede van Marc Chagall 

Doorgaans staan de verhalen van MarcChagall vol humor en fantasie om te verhullen waar het nou echt om gaat. Maar een enkele lezing blijkt nauwgezet voorbereid en dan precies weer te geven wat Chagall op het oog had.  Die zinnen die hij dan uitspreekt doen denken aan zijn gedichten en zijn in wezen alleen voor hemzelf bedoeld zijn. Het is uitzonderlijk wanneer Chagall op deze wijze in het openbaar rekenschap aflegt van een gemaakt kunstwerk en het is veelzeggend dat hij bij de inauguratie van de 12 ramen in de Hadassah-synagoge op 6 februari 1962 zo’n rede uitgesproken heeft. U komt de echte Marc Chagall tegen. Ik zal mijn betoog met deze rede afsluiten. 

      2.3.   De herkomst van onze religieuze gevoelens

Eén belangrijk thema in zijn rede wil ik alvast vermelden: Als Chagall spreekt over het Joodse volk dat duizenden jaren geleden geleefd heeft temidden van andere Semitische volkeren vervolgt hij zijn voordracht met deze ontboezeming: “Tijdens het maken van dit religieuze werk had ik de grootse scheppingen van de toenmalige Semitische volkeren om ons heen in gedachten.” Wat kan hij hiermee bedoeld hebben? Toch niet de bouwkunst van de Egyptenaren of de Assyriërs.  Wat heeft de Joodse cultuur geïnspireerd tot het fundament van de religieuze emoties, waar Chagall zoveel eeuwen later nog op teert?

Joseph, second color study from Jerusalem Windows PC.049 (1962)
Joseph, second color study from Jerusalem Windows PC.049 (1962)

3.   PSALMTEKSTEN   ALS  BASIS   VAN  DE  RAMEN

     3.1.    De Psalmen als hart van de religieuze uitingen

Ik kom maar tot één antwoord: de vele Psalmen of psalmgedeelten die het Joodse volk heeft ontleend uit ‘de grootse scheppingen’  van de Syrische volkeren:  die legden het religieus-emotionele fundament voor de tempeldienst.  De honderdvijftig psalmen die tot vandaag de dag toe dragers zijn van elke Joodse en Christelijke eredienst.  U vindt twaalf palm(gedeelt)en in deze Hadassah-ramen terug. 

     3.2.    Hoe te werk te gaan 

Wilt u de twaalf ramen ontrafelen?   Het moge duidelijk zijn dat het kennis nemen van de geschiedenis van elk der zonen van Jacob u niet op weg helpt, doch doet verzanden op die zijsporen.   Biedt nader kennis nemen van de 150 Psalmen uit het Boek der Psalmen een uitkomst?   Het kan geen kwaad, maar ook daarmee komt u niet ver.  De beste manier die ik u kan aanraden is:  verdiep u in zo’n raam door bij  uzelf na te gaan wat er in u opwelt als u er voor staat…..  Wat roepen de kleuren en de beelden bij u  op?  

In het Louvre stonden de twaalf ramen perfect opgesteld en op foto’s zie je  Chagall er dankbaar en tevreden rondlopen.   

     3.3.  Een zoektocht, geen zoekplaatje

Mijn advies betreft trouwens de benadering van elk werk van Marc Chagall. Het issowieso een beproefd middel om tot klassieke kunstwerken door te dringen. Ik vertel dus niks nieuws. Maar de aandacht die ik hierom vraag komt door teleurstellende ervaringen rond deze ramen. Zoals bij de standaard-uitleg (met zo’n bandje in diverse talen) dat de rondleiding in de Hadassah-synagoge biedt met de twaalf ramen als zoekplaatjes.   Dan is het doel bereikt als de bezoeker een tevreden gevoel krijgt omdat hij de weetjes-vragen heeft beantwoord, zonder bij zichzelf te rade te zijn gegaan. 

    3.4.  De Litho’s  van de voorstudies en ontwerpen 

De plaatsing van de ramen in de synagoge is voor Marc Chagall op zo’n debacle uitgelopen dat hij bovenmate veel zorg heeft besteed aan de vervaardiging van de 36 originele litho’s ervan.  Hij hoopte dat de bedoeling en de kracht van de ramen langs deze weg beter tot zijn recht zouden komen.  Het resultaat is verbluffend: het zijn 36 pareltjes geworden  waar de bezoeker beter van kan genieten dan van het kleurenspectakel dat de architect van de Synagoge heeft bewerkstelligd.      

    3.5.   En die Psalmen dan…... 

Wie onbevangen blijft kijken en bij zichzelf terade gaat komt Psalm 1 tegen en ontmoet Psalm 150.  Hij ziet  de kern van Psalm 46 of verwijlt bij Psalm 23.  Natuurlijk treft u bij het Juda-raam een Koningspsalm dieu met het vorstelijke rood optilt naar het Nieuwe Jeruzalem waar het lam en de leeuw………..   Het gaat u vast lukken.  Neem de tijd en neem een stoel. 

 

 

 

 

4.  EEN  KENNISMAKING  MET  HET JOSEF-RAAM

     4.1.   Veel houvast aan de geschiedenis van Jozef 

Zoals hier boven staat is Josef de enige zoon van Jacob waar Marc Chagall echt aandacht aan heeft geschonken. Zo heeft Marc Chagall  in zijn 105 Bijbeletsen een serie van 9 etsplaten gegroepeerd rond Josef (de nrs. AV.215 t/m/ AV.223), terwijl hij aan geen van zijn broers ooit aandacht heeft geschonken.  En in die reeks overvalt je het totaalbeeld van een jongeling die door de diepste diepten heen gaat, gelouterd wordt zonder de band met zijn halfbroers los te laten, tot aan het overlijden van zijn moeder Rachel in het kraambed van Ben-jamin, tot aan de zegening van zijn beide kinderen door zijn oude vader. 

Bezie nu hoe Chagall dit leven in het JOSEF-raam uitdiept door allerlei elementen uit dit leven hun plekje tegeven…… terwijl er ondehuids iets meer gebeurt.  

    4.2.   Houvast aan de kleuren 

Om met de hoofdkleur te beginnen: het okerachtige is een ongebruikelijke kleur voor Marc Chagall. Het is een van de kleuren waarbij hij zich onzeker voelt, wat de tweede kleurvoorstudie goed laat zien.  Op 92-jarige leeftijd zal Chagall als laatste expositie van nieuw werk komen met een een serie van dertig kleuretsen die allen dezelfde okerkleurige uitstraling hebben. De galeriehouder merkt dan op dat Chagall die kleuren nog nooit eerder gebruikt heeft.  Zoekend naar de reden stuit hij op een nieuwe emotie die op hoge leeftijd zich in Chagall zal hebben gevormd: een emotie gekoppeld aan de hoge ouderdom.  Terwijl het oker zich in allerlei gradaties laat zien zijn de omringende kleuren juist helder en vaak sterker dan op de andere elf ramen.

    4.3.   Houvast aan de diepere lagen

Als ik de litho van het definitieve ontwerp voor het Josef-raam in handen heb, komt mijn negentig jaar oude moeder in gedachten die ziet wat voor leven zij (haar ’boom’) heeft voortgebracht, die dankbaar is omdat haar niets ontbreekt, die weet wat vertrouwen is, ook toen zij door een dal van diepe duisternis haar houvast niet kwijtraakte, haar zeven kinderen heelhuids door het Jappenkamp heen loodste, daarna de armoe gekend heeft en niets liever doet dan in de omgeving van die Ene te zijn, die haar met muziek omspoelt.  De eindlitho van Josef toont de weldaad van de rust en de overvloed waarin zij nu mag verkeren. Er is veiligheid en het leven is goed.   En kijk: een volgende keer ishet de helderheid in kleurschakeringen dieopvalt en je blij maakt. Of maakt die veiligheid plaats voor een gevoel van geborgenheid.   En zo leeft het JOSEF-raam als litho met je mee.

 

5.  DE REDE VAN CHAGALL BIJ DE INAUGURATIE .

 

De Veste in Gouda,      

januari 2007 

Pieter Zuidema

Bekijk hier het overzicht met andere Papers of the Month


Chagall Gallery Wuyt

Erik de Wolf BSc - Gallery-owner   

Spiegelgracht 32

1017 JS Amsterdam

+31(0)642 694 446   

galerie@chagall.nl

  

Chagall Research Centre 

Pieter Zuidema M.A. - CRC - Director   

info@chagall.nl

Declaration of Authenticity for € 150,-

 

Chagall Events

Pieter van der Woel - Organizer

for exhibition, lectures and workshops

pjwoel@gmail.com