10 PAPER OF THE MONTH

1.     INLEIDING

1.1.  MARC CHAGALL

Geboren in 1887 in een van de grootste Joodse enclaves van het tsarenregime in Rusland en diens vazalstaten. In de stad Vitebsk met ruim 60.000 inwoners, waaronder 40.000 Joden, vrijwel uitsluitend van de Chassidische stroming.  Een vrome, orthodoxe en blije geloofsgemeenschap, waar veel gebeden en veel gefeest wordt. Waar vader Chagall iedere ochtend naar een van de honderd synagoo-getjes gaat voor het ochtendgebed; waar elke vrijdagavond de Sabbath feestelijk wordt ingeluid.

Het isolement waarin het tsarenregime de Joden gevangen houdt, versterkt de onderlinge band en de band met vorige geslachten. Bijvoorbeeld omdat de Joodse kinderen geen staatsonderwijs ontvangen en aangewezen zijn op het onderricht in de synagoge -in sjoeltjes- door rabijnen, die hen leren lezen middels de Bijbel.

Chagall is van jongs af aan gegrepen door alles wat er in de sjoel gebeurt  en zal al heel jong meezingen in het koor. Uit latere beschrijvingen blijkt dat hij het gebeuren in de sjoel als een groot toneelstuk ervaren heeft. Hij drinkt de teksten -met de erbij behorende emoties- in en wordt opstandig wanneer hij merkt dat deze bijbelgedeeltes vooral als rituelen worden gezien, losgeslagen van hun intrinsieke betekenis. Op jeugdige leeftijd kiest hij bewust voor de inhoud, en ontwikkelt een groeiende tegenzin tegen de manier waarop binnen de synagoge vorm gegeven wordt aan het geloof.

1.2  DE PSALMEN

Het BOEK DER PSALMEN vormt het 19e boek uit de Bijbel en omvat 150 hoofdstukken. Elk hoofdstuk wordt een lied, een psalm, genoemd. Hoewel de meeste psalmen hun definitieve vorm pas laat gevonden hebben (enkele eeuwen voor Christus), zullen veel psalmen al gebruikt zijn in de tempeldienst vanaf duizend jaar voor onze jaartelling.

Die psalmteksten zijn niet uit het niets ontstaan. De meeste brokstukken hebben hun oorsprong van duizenden jaren her, maken deel uit van de oude Semitische culturen en zijn in de tempeldienst opgenomen toen bleek hoe goed die brokstukken de verhouding van

de mens tot God verwoorden.

De tempelzangen vormen het hart van de religieuze gevoelens, waarmee het Joodse volk opgeladen wordt als men naar de tempel gaat om te bidden, te offeren en te zingen. De Psalmen hebben die functie steeds behouden.  En het is niet verwonderlijk dat de eerste Christengemeenten uit deze religieuze voedingsbodem blijven putten. En het is niet verwonderlijk dat de psalmen in de Rooms-Katholieke eredienst niet weg te denken zijn. En we zijn er in dit Calvijnjaar opnieuw bij bepaald hoe Calvijn alle gelovigen in de eredienst weer een actieve rol toekent, middels de gemeentezang en daarbij de 150 psalmen centraal stelde.

=x=x=x=x=

Ik wil u uitnodigen om in alle rust te kijken naar de afbeeldingen die op uw programmablaadje staan, van Chagalls etsen bij de psalmen 1 en 100. Onderwijl kunt u luisteren naar de prelude van de 2e Cellosuite van J.S.Bach, gespeeld door Maarten Boasson.

=x=x=x=x=

 

2.     CHAGALLS   BIJBELSE  BOODSCHAP

2.1.  RELIGIEUZE EMOTIES

Chagall wijst er herhaaldelijk op dat de Europese cultuur -evenals andere culturen- een bundeling van emoties kent die men als 'religieuze emoties' beschouwt.  Vaak samenhangend met de laatste vragen waar de mens op aarde mee worstelt, in een poging er zo grip op te krijgen. Hij refereert daarbij bijvoorbeeld aan:  de noodlotsgedachte en de hoop, het terugverlangen - teruggrijpen naar het Paradijs, de schuldbeleving en het machtsdenken, de weg van het lijden en van de opstanding, het uitzicht. Waarbij steeds centraal staat:  de Liefde.

De Liefde is de enige God die geen afgod kan zijn.

Dat religieuze emoties per cultuur verschillen kan met een enkel voorbeeld verduidelijkt worden:

In veel godsdiensten speelt de sexualiteitsbeleving een grote rol in combinatie met religieuze emoties. In de Joodse, en later ook de Christelijke, cultuur wordt die verbinding evenwel vermeden, wordt het a-sexuele vaak tot religieus verheven. Dit komt in Afrikaanse culturen bepaald niet voor, en in Aziatische culturen alleen in de vorm van 'onthechting van alle aardse aandriften'. Eeuwenlang is de sexualiteitsbeleving binnen de Europese cultuur zelfs verbonden geweest met ‘lagere’ gevoelens.  En wanneer die beleving buiten het huwelijk gezocht werd meestal ook verbonden met  schuldgevoelens.  Dat dit de religieuze gevoelens sterk bepaald hoeft geen nadere uitleg.

2.2.  LE  MESSAGE  BIBLIQUE

In zijn tweede levensfase spreekt Chagall over de Bijbel als het mooiste, meest poetische boek dat hij tegen is gekomen in de wereldliteratuur. En hij gaat daarbij graag een stapje verder: het is alsof niet alleen de geschiedenis van het Joodse volk erin beschreven staat, maar dat van de hele mensheid.

In zijn derde, zijn laatste levensfase zal Chagall teruggrijpen op het bovenbeschreven complex van religieuze emoties, dat hij het liefst -veiligheidshalve- omschrijft als de Bijbelse Boodschap  LE MESSAGE BIBLIQUE.  Chagall wordt meer en meer gegrepen door Mozes wat blikt uit zijn zoeken naar de LIEFDE die centraal staat in al ons menselijk handelen en het zoeken naar rechtvaardigheid en naar de wet die recht doet en blijdschap brengt.  De weg van goedheid en betrouwbaarheid, waardoor IEDER ANDER je tot naaste wordt. De weg van de liefde die tot wereldvrede leidt voor wie deemoedig blijft zoeken.

LE   MESSAGE  BIBLIQUE:  het is alsof de Bijbel je de echo laat horen van al wat er om je heen gebeurt. Zoals het Boek de Openbaring -het laatste Bijbelboek van het Nieuwe Testament- ons uitzicht biedt op die andere wereld, die wereld van 'over de glazen zee', zo werpen de psalmteksten ons terug op de laatste vragen van ons bestaan op deze wereld.

3.     DE  PSALMEN  IN  ONZE  TIJD

3.1.  DE  PSALMEN  BIJ  ‘ONS’  GELOVIGEN

Hoe functioneren de Psalmen in ons leven?  Een groot deel van mijn toehoorders zijn met de Psalmen opgegroeid. Misschien niet zo sterk als bij Chagall, maar toch. Velen kennen nog Psalmen uit de berijming van 1770, zoals ze vroeger op Scholen met de Bijbel geleerd werden:  Of uit de Nieuwe Psalm-Berijming die vijftig jaar geleden tot stand kwam.

Of de andere afbeelding uit uw toegangskaart:  het 'Welgefeliciteerd met je bestaan' van Psalm 1.

Hoe functioneert dat in het dagelijks leven? Of hebben we het gereserveerd voor de zondag en denken we dat het naast ons leven staat. Of alleen op sommige dieptepunten of hoogtepunten van ons leven: geboorte, dood, gedenkdag of misere.

3.2.  DE PSALMEN BIJ ANDERE EUROPEANEN

En functioneren de Psalmen nog in het leven van diegenen die er niet mee groot gebracht zijn? Zit het ergens in onze cultuur verankerd? Komen zij er indirect nog mee in aanraking? Chagall is ervan overtuigd dat de Psalmen (en de Bijbel van Genesis tot Openbaring) deel uitmaken van de basis van onze cultuur.

Chagall gaat ervan uit dat wij Europeanen, bewust of onbewust, geworteld zijn in de Joodse, Hellinistische, Romeinse en Christelijke cultuur. Dat is het fundament van onze rechtspraak, ons politiek bedrijven, onze handel, ons geldstelsel, onze wetenschap, ja, zelfs onze europese talen. Chagall is ervan overtuigd dat onze cultuur doordrenkt is met de bijbelse thema's.

En zo maken de Psalmen -veelal onbewust- ook deel uit van die Europeanen die zich niet tot de 'God-gelovigen' rekenen.

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=

Ik wil u uitnodigen om hier in alle rust even bij stil te staan, en de twee afbeeldingen in u op te nemen, terwijl Maarten Boasson de prelude uit Bachs 4e Cello-suite zal spelen.

=x=x=x=x=x=x=x=x=x=x=

Pieter Zuidema

eerste deel van de voordracht gehouden in 

de Grote kerk van Elburg op 25 oktober 2009

 

Tweede deel verschijnt 1 december 2020