13 PAPER OF THE MONTH

Een serie avondstudies gegeven in het Maison Descartes

de Franse Culturele ambassade te Amsterdam in 2013.

 

 

eerste avond: 

Inleiding en drie voorbeelden van mythevorming

i n l e i d i n g 

 

De band tussen het leven van de kunstenaar en zijn werk 

Drie uitersten

Er zijn kunstenaars die alleen hun kunstuitingen willen doorgeven en zo min mogelijk achtergrondinformatie over zichzelf prijs geven: het kunstwerk moet voor zichzelf spreken. Er zijn kunstenaars die in het andere uiterste vervallen, omdat ze het gevoel hebben dat wat hen overkomt in hun kunstuitingen een grote rol speelt; sommigen houden zelfs complete dagboeken bij (zoals Vincent van Gogh). Er is een derde categorie kunstenaars die van zichzelf een wenselijk beeld proberen te creëren, door de feiten naar hun hand te zetten en daarmee een bijdrage leveren aan legende-vorming.  Een extreem voorbeeld hiervan is Marc Chagall.  Zo sterk zelfs, dat alles wat hij over zichzelf vertelt gewantrouwd moet worden.   

 

p a r a g r a a f    e e n

Chagall zoekt de legende-vorming

 

Drie voorbeelden

 

1. de achternaam Segal- Chagal- Chagall

Marc Chagall stamt uit een familie waarin geen enkele kunstenaar terug vinden is; trouwens het beroep 'kunstenaar' was in zijn milieu onbekend of werd gewantrouwd. Nu was er in de achttiende eeuw in Chagalls streek een beroemd Joodse schilder, Hayim Ben Isaac Segal die ondermeer de wandschilderingen in de houten Synagoge van Mogilew heeft aangebracht. Door diens achternaam te introduceren werd Chagall een nazaat van deze beroemde Segal. Uit de archieven is evenwel zonneklaar dat zelfs Marcs grootvader de achternaam Chagall droeg; iets wat niet zo verwonderlijk is, want diens woonplaats kende twee grote Joodse families, waarvan de ene familienaam 'Chagall'  luidt. Waarom schrijft Chagall zijn vader de naamsverandering van Segal in Chagal toe en waarom is nooit duidelijk geworden bij welke gelegenheid dat gebeurde? In elk geval gaat er de suggestie van uit dat het zijn vader is, die een scheiding aanbrengt tussen zijn religieus Joods-zijn (Segal is een Joodse naam) en zijn Russische burgerschap (Chagal is een Russische naam). En dat ontlast onze Marc van de verplichting verantwoording af te leggen van zijn eigen verdergaande secularisatie. En die dubbele 'll' waarmee de naam verfranst zou zijn? Sprookjes, het was altijd al Chagall..... maar wel een fabeltje waar Chagall zelf in ging geloven: door de dubbele 'll' verlengde hij zijn achternaam tot zeven letters, laat hij eens weten. En een andere keer meldt hij dat vanwege de dubbele 'll' zijn handtekening als een engeltje in de ruimte kan wegvliegen.

 

2. de geboortedatum 07-07-1887

Marc Chagall zegt van zichzelf dat hij geboren is op 7 juli 1887. Toen de twijfel bij anderen aan de juistheid van deze datum post vatte, is hij deze datum gaan rechtvaardigen door te stellen dat hij hechtte aan die drie zevens in zijn geboortedatum.  Boeiend, maar bovenal veelzeggend is de wijze waarop zijn eerste vrouw Bella ruim dertig jaren later verslag doet van haar gesprek als verloofde met Chagall over diens leeftijd.  De manier waarop Chagall in zijn roman "Mijn leven" met de data rond zijn eerste twintig jaren omgaat is al even curieus. Over de eerste dertien levensjaren schrijft hij zonder ooit een jaartal te noemen; dan draait het om en zal hij alleen nog maar in jaartallen spreken en niet meer over zijn leeftijd reppen.  Er gaapt een kloof tussen zijn dertiende en achttiende/ negentiende levensjaar van ruim twintig maanden. Zo mogen we rustig aannemen dat de ouders van Chagall hun zoon niet tot zijn negentiende jaar op school hebben laten rondklungelen om eerst dan om te zien naar een beroepsopleiding als 'kunstenaar' op de schildersschool van Pen.  Het toelatingsbezoek dat Mosje aan het handje van zijn moeder bij Pen aflegt, omdat zij zich wil overtuigen dat haar negentienjarige zoon over voldoende schilderstalent beschikt,  doet - gezien deze vergevorderde leeftijd - niet erg geloofwaardig aan. 

Uit Chagalls (tegenstrijdige) verhalen over het ontlopen van de militaire dienstplicht - reden waarom zijn geboortedatum naar 1887 vervroegd zou zijn  - wordt alleen duidelijk dat met zijn geboortedatum gerommeld is en dat Chagall het prima vindt dat zijn geboortedatum vervroegd is: hij wil maar al te graag voor ouder versleten worden. Hij was geen jong broekje meer, nee, die hogere leeftijd gaf hem meer aanzien,  zoals foto's van hem uit die tijd onderstrepen.   

 

3. de tweeling Anjuta en Mosje Chagall

Als er ergens sprake is van legende-vorming bij Chagall, dan betreft het wel zijn verhalen rond zijn geboorte. Uit niets zou je op kunnen maken dat hij de laatstgeborene is van een tweeling.  Iets wat trouwens niet zo makkelijk te bewijzen is, want geboortes werden in het trouwboekje op twee pagina's ingeschreven: de linker-pagina voor de jongens en de rechter-pagina voor de meisjes.  Chagall staat - na zijn vader - bovenaan de linker pagina, gevolgd door zijn (enige) broer David (gest.192..).   Zijn oudste zus Anjuta (in het Jiddish Hanka) staat - na haar moeder -  bovenaan de rechter pagina, gevolgd door Zina, de tweeling Lisa en Mania, Rosa, Marussia en Rachel.  In het trouwboekje staan geen geboorte-uren vermeld.   Dat Lisa ouder is dan haar tweelingzusje Mania blijkt uit de volgorde van inschrijving.   In het geval van een broer/zus-tweeling  is dat uit de inschrijving in het geboorteregister niet op te maken.   Bovendien blijkt er in de cijfers van Marc geboortedatum geknoeid te zijn, en Chagall haast zich te zeggen dat God dat niet erg zal vinden, want het was om de militaire dienstplicht te ontlopen.  Want leugens vetellen mag niet. Op de waarheid mag je je fantasie loslaten, zolang het maar net geen leugens zijn.    

(voorbeeldje:)

Als Zadkine wil voordoen dat hij de zoon van een professor is, kan Chagall het niet nalaten dit te corrigeren, niet in het minst omdat Zadkine die vader niet als romanfiguur opvoert, maar als opschepperij: dat kan dus niet. Alles wat Chagall zegt over zijn plaats in de kinderrij van zijn ouders, balanceert op het randje van waar/niet waar.  Zo spreekt hij niet over Anjuta als zijn oudere zus maar als zijn oudste zus; als hij over zichzelf schrijft als de oudste, dan blijkt uit de contekst dat het gaat om Mosje als oudste zóón, doch hij voedt steeds de suggestie van 'eerstgeborene'.  Dat later Bella deel uitmaakt van het 'complot' rond zijn gefingeerde leeftijd geeft aan hoe sterk Chagall deze legendevorming koesterde.  

 

Pieter Zuidema

Wordt vervolgd