W I E I S I K ?
Voordracht gehouden bij de opening van de ‘Klokken-tentoonstelling’ in het Meermanno-museum te Den Haag op 8 februari 2017. De voordracht kent een Inleiding, een deel over Chagalls kunst, een deel over de vijftiger jaren van de vorige eeuw en als afsluiting een deel over een eigentijdse benadering. Het eerste deel van de voordracht is hier weergegeven, het tweede deel volgt als 'Paper of the month’ van oktober 2019.
I N L E I D I N G
de PUBLICATIES over CHAGALLS LEVEN en WERKEN
Er is reusachtig veel gepubliceerd over Marc Chagall en zijn werk. Zowel tijdens zijn leven als na zijn dood, nu dertig jaar geleden. Over de beschrijvingen van zijn leven zal ik hier kort zijn. Je kunt bij een levensbeschrijving kiezen tussen de gebeurtenissen die plaatsgevonden hebben en nagetrokken kunnen worden. Of je baseren op de voorstelling van zaken die de betrokkene en anderen in woord en geschrift hebben aangeleverd. Bij Chagall dient bedacht te worden dat hij zijn fantasie doelbewust heeft losgelaten op zijn weergave van de gebeurtenissen in zijn leven. Veel aangepast, veel weggepoetst.
KLOOF in de LEVENSBESCHRIJVINGEN
Dit schept daardoor een kloof tussen beide soort beschrijvingen. De nabestaanden van Chagall kiezen voor Chagalls ‘fantasie’- insteek en werken niet mee om de feiten boven tafel te krijgen. De betreffende documenten zwerven ongeordend in kasten en kisten en zijn ontoegankelijk voor onderzoek en documentatie door derden. Omdat het Chagall Comité hier het zwijgen toe doet, is de verleiding groot om je er maar bij neer te leggen. Want we hebben toch alleen te maken met de kunstwerken van de kunstenaar? Trouwens: behoort de wereld die hij zichzelf geschapen heeft niet eveneens tot zijn kunst? Daar heeft het alles van.
OVERSTAG…. een zwakte in de KUNSTBESCHOUWING
Vaak ga ik overstag. En zo onderschrijf ik dat hij in 1887 geboren is, wetend dat hij twee jaar later als tweede van een tweeling ter wereld kwam. Zoiets wringt, maar gelukkig schrijven de meeste kunstboeken dit soort zaken van elkaar over. En daarmee ligt het vast. Een zwakke kant in de kunstbeschouwing is de gewoonte om iets voor waar te houden als het maar vaak genoeg te boek staat en door anderen geciteerd wordt. De schaduwzijde is dat dit procedé ook in de bespreking van kunstwerken opgeld doet.
DEEL EEN CHAGALLS KUNST
de WORDINGSGESCHIEDENIS van CHAGALLS SCHEPPINGEN
Vanmiddag beperk ik me tot de problemen bij het ontrafelen van Chagalls werk. De ontstaansgeschiedenis van zijn scheppingen kent een zeker patroon:
1. Hij begint aan iets vanuit een eigen ‘doorleefde ervaring’ en dus nooit vanuit een constructie of een abstract thema, zelfs niet een ‘opdracht van buiten’.
2. Hij zoekt in zichzelf naar het ‘algemeen menselijke’ in deze gebeurtenis. Hij baseert zich daarbij graag op uitingen uit ons culturele erfgoed. Hij bezit hiervoor een antenne in alle literatuur, muziek en beeldende kunst. Dat is de reden dat hij zich een Europees kunstenaar noemt.
3. Bij de keuze van het juiste medium (kies ik voor een schilderij, een ets, een raam, een litho) laat hij die ‘doorleefde ervaring’ buiten beschouwing en begint op de tast het aangeboorde thema te verbinden met het medium.
4. Hij probeert in het gekozen medium vorm te geven aan dat algemenere thema. Dit is vooral een proces van aftasten in zichzelf: half bewust, half onbewust. Het wordt ook een aftasten naar de grenzen van het gekozen medium.
5. Zodra hij aanvoelt dat een van deze twee ‘creatieve stromen’ (thema/medium) vermindert, stopt hij. Om op een later moment het werk weer op te pakken.
6. Wanneer het kunstwerk voltooid is, zet hij het ergens anders neer en taxeert het daarna (het liefst naast een bos bloemen) met een zekere afstandelijkheid met nieuwe ogen. Tot 1944 speelt zijn vrouw Bella op deze momenten een beslissende rol.
7. Is het akkoord bevonden, dan laat hij het kunstwerk los en plaatst het buiten zijn atelier: het werk moet verder zijn eigen weg vinden. Wat Chagall doet is eigenlijk onze westerse bagage tevoorschijn halen, oppoetsen en vernieuwd terugplaatsen: er is een kunstwerk toegevoegd aan onze culturele bagage. Een goed voorbeeld levert Litho M.192: Het De Profundis van Psalm 130.
het TYPE KUNSTWERKEN
Chagall is bepaald niet de enige kunstenaar die het type kunstwerken maakt waaraan ‘l’Experience vécu’ ten grondslag ligt. Alle kunst die de beschouwer dwingt om bij zichzelf te rade te gaan, maakt hier gebruik van. Ik heb de indruk dat dit vaker geldt voor de muziek, de poëzie, het theater en de dans dan voor de beeldende kunst of de bouwkunst. Voor kunst die stoelt op de ‘doorleefde ervaring’ kan gezegd worden dat je er de rust en de tijd voor moet nemen om het op je in te laten werken. Je moet er kortom een stoel bij pakken.
TER ADSTRUCTIE
Ambroise Vollard heeft in ongeveer dezelfde tijd opdracht gegeven tot het maken van 100 etsen rond ‘liefde en erotiek’ aan Picasso en ‘de Bijbel’ aan Chagall. Een bezoek aan de tentoonstelling van een complete Picasso-serie vereist geen stoel, wel denk je na tien etsen: 'Nou weet ik het wel’ en versmalt je blik tot: ’Goh, wat een mooi sterretje heeft hij van dat kontgaatje gemaakt’. Je loopt met snelle pas langs die haarscherpe vondsten en gaat blasé verlangen naar koffie. Een Chagall-bezoek vraagt al bij de eerste ets ’Noach die een duif loslaat’ om een stoel. Waar ken ik dit beeld van, waarom uitgerekend die viervoeter en die haan… Je moet rustig de tijd nemen voor de zoektocht in jezelf. Na vijf Bijbeletsen overvalt je een zekere moeheid, en je denkt: 'honderd etsen? Ik kan er hooguit tien behappen.’
CHAGALL 'LE MESSAGER'
Chagall voelde zichzelf in zijn derde en laatste levensfase een boodschapper. Hij wilde zijn kunst inzetten om de wereldvrede dichterbij te brengen vanuit de overtuiging dat zulks alleen kan met de liefde tussen de mensen als bindmiddel. In de jaren na WO.II was dat ouderwets gepraat en stond -zeker in Parijs- haaks op de toen heersende mode, gevoed door populaire filosofen als Sartre. De ‘ander’ staat als object tegenover je. En zoeken wat de ander voor je betekent was geen mode meer.
Den Haag, 8 februari 2017
Pieter Zuidema
Bekijk hier het overzicht met andere Papers of the Month