Vervolg - Vitraux pour Jerusalem
Vervolg van de introductie voor de gastheren en gastvrouwen bij de expositie in Oud-Beierland in september 2011 van de 36 originele kleurenlitho’s van de voorstudies die Marc Chagall gemaakt heeft voor de twaalf ramen in het Stilte Centrum van de Hadassah - Universiteitskliniek even buiten Jeruzalem. Dit tweede deel betreft een nadere kennismaking met het gebrandschilderde raam dat de naam RUBEN heeft meegekregen.
4. EEN WIJDVERBREID MISVERSTAND
In het eerste deel heeft u al gelezen dat Chagall zijn werken geen namen, titels of uitleg meegaf, want dat kon het onbevangen kijken naar het kunstwerk alleen maar in de weg staan. Daarom konden de namen die aan een werk van Chagall waren toegekend in de loop der jaren nogal eens probleemloos veranderen. Vandaar ook dat de namen meestal zo leeg mogelijk bleven, vooral door twee elementen uit zo’n werk te benoemen: "vogel en tak", “clown met bos bloemen”, “stelletje bij een boom”. Overduidelijk laat Marc Chagall blijken dat het wezenlijke - als dit al verwoord zou kunnen worden - niet in een titel is te vangen. Slechts bij één serie is hem dit totaal uit handen geslagen: de naamgeving van de twaalf gebrandschilderde ramen in Jeruzalem. Dat komt vooral door het boek van Jean Leymarie dat in het eerste deel ter sprake is gekomen. Een uitstekende catalogus bij deze 12 ramen is verschenen bij de eerste expositie van de ramen, te weten in het Louvre te Parijs van 16-6 tot 30-09 1961. Hier heeft Chagall met vele betrokkenen aan meegewerkt: Chagall Vitraux pour Jérusalem. Marc Chagall heeft daarin de teksten laten plaatsen die voor hem het vertrekpunt waren om aan een raam te beginnen; voor elk raam kon met een korte verwijzing naar een Bijbeltekst worden volstaan. Alleen het Josef-raam vormt een uitzondering, aangezien Josef de enige van deze twaalf mannen is waar Chagall affiniteit mee had.
5. BIJBELTEKSTEN ROND RUBEN
Als Chagall zich toelegt op het maken van een raamontwerp moet zich in zijn geest een over-en-weerspel hebben voltrokken tussen die kerntekst van de betreffende zoon van Israel en de religieuze emotie die hij in het raam tot uitdrukking wil brengen. Het is daarom niet vreemd dat hij eerst van alle twaalf ramen een zwart-wit schets maakt, om vervolgens afstand te scheppen van die kerntekst en het ontwerp vervolgens in een tweede zwart/wit-schets verdiept. Daarna kan hij de kernteksten die overgeleverd zijn van de betrokken ‘zoon’ loslaten om zich te concentreren op de vormgeving van die religieuze emotie die hij zich herinnert vanuit zijn jeugd.
5.1. de naam RUBEN
‘Ruben’ is “ RE-OE VEEN” , en luidt vertaald :”Kijk, een Zoon!”
De naam Ruben komt 67 x voor in de Bijbel, waarvan 14 keer in geslachtsregisters. Daarnaast 15 keren in de beraadslagingen rond het in bezit nemen van het beloofde land Kanaän, na de Exodustijd. De nazaten van Ruben vormen een herdersvolk dat aan de overkant van de Jordaan voldoende grazige weiden aantreft. De Rubennieten groeien niet uit tot een grote stam.
5.2. de drie vaste, weerkerende bijbelplaatsen
1. Moeder Lea’s woorden bij de geboorte (Genesis 29: 32)
“Want de Heer heeft gezien wat ik te verduren heb.
Nu zal mijn man van mij houden.”
2. Vader Israels laatste woorden (Genesis 49: 3-4)
"Ruben, de oudste zoon ben jij,
de eerste vrucht van mijn manlijke kracht,
in fierheid en macht de voornaamste.
Onstuimig ben jij als het water -
nee jij zult niet de voornaamste zijn,
want jij hebt je vaders bed beslapen,
je vaders legerstee ontwijd.”
3. Mozes laatste woorden (Deuteronomium 33: 6)
“ Ruben, hij moge leven en niet sterven,
hoe gering zijn aantal ook is."
5.3. enkele beschreven gebeurtenissen
1. Het verhaal van de liefdesappels (Genesis 30: 14-18)
2. Rubens rol rond de verstoting van Josef (Genesis37)
3. Rubens borgstelling aan zijn vader voor Benjamin (Genesis 42: 37)
6. CHAGALLS EIGEN INVULLINGEN
Hoewel Marc Chagall geen behoefte heeft om wat over zijn werk los te laten en zelfs geen enkel commentaar heeft gegeven bij de teksten van Jean Leymarie in “Les Vitraux pour Jerusalem” valt er genoeg op te sporen. Ik wees hierboven reeds op het kernzinnetje dat voor Marc Chagall als vertrekpunt gold om aan een volgend raamontwerp te gaan werken. Al werkend nemen andere zaken de inhoud over.
6.1. de Hebreeuwse teksten
Alle twaalf ramen voeren - meestal in het bovenste gedeelte - de naam van de stamvader. Zo ook hier de naam RUBEN. Op het Ruben raam verwijst Chagall ook naar de Hebreeuwse tekst van Jesaja 40:12:
“Wie heeft de wateren met holle hand omvat,
de hemel gemeten met een ellemaat?
Wie heeft het stof van de aarde
met een maatlepel afgepast?”
Het kan niet anders dan dat deze tekst een belangrijke drager wordt van het RUBEN-raam.
6.2. Chagalls rede bij de inauguratie op 06-02-1962
Deze redevoering van Marc Chagall leest als een gedicht en voelt als een Chagall-kunstwerk. In ‘verdichte vorm’ zegt hij wat hij kwijt wil, het is hem uit het hart gegrepen, zonder opsmuk, zonder pose. Het is het resultaat van veel wikken en wegen, zelfs de kleinste gedachte staat op de goede plaats. Zulke teksten van Marc Chagall zijn uiterst zeldzaam, vergelijkbaar met de ‘gedichten’ die hij puur alleen voor zichzelf schreef. Het is niet zonder oorzaak dat deze rede niet in het boek van Leymarie is opgenomen.
6.3. Chagalls BIJBELLITHO M. 234 uit 1960
Uit dezelfde periode van de ontwerpen voor de 12 ramen dateert zijn lithografisch werk voor Bible-Verve 37/38 (door Tériade uitgegeven op 29 juli 1960). Litho M.234 “Création” (zie de afbeelding) lijkt qua compositie, kleurgebruik en voorstelling als twee druppels water op het Rubenraam. Twee grote verschillen: Op de litho ontbreken de Hebreeuwse teksten, waar Chagall voor zijn 12 ramen behoefte aan had. En op het raam ontbreekt het mensenpaar dat vanonder uit het midden van de litho opstijgt, een gemis als gevolg van het verbod van het Hadassah-comité om (delen van) mensen af te beelden. Met dit laatste verbod had Marc Chagall veel moeite en hij zal dat uitstekend compenseren in deze Bible/Verve waarvan direct al op de omslag ‘God’ op een ‘Rubens-waardige’ wijze groots wordt afgebeeld. Op de ramen zelf gaat Marc Chagall meermalen wat humoristisch om met dat verbod.
In Bible-Verve treft u meer directe verwijzingen van het thema van het Rubensraam naar het Scheppingsverhaal, zoals in tekening 02, die eveneens de naam “Création” meegekregen heeft.
6.3. Chagalls BIJBELLITHO M. 234 uit 1960
Uit dezelfde periode van de ontwerpen voor de 12 ramen dateert zijn lithografisch werk voor Bible-Verve 37/38 (door Tériade uitgegeven op 29 juli 1960). Litho M.234 “Création” (zie de afbeelding) lijkt qua compositie, kleurgebruik en voorstelling als twee druppels water op het Rubenraam. Twee grote verschillen: Op de litho ontbreken de Hebreeuwse teksten, waar Chagall voor zijn 12 ramen behoefte aan had. En op het raam ontbreekt het mensenpaar dat vanonder uit het midden van de litho opstijgt, een gemis als gevolg van het verbod van het Hadassah-comité om (delen van) mensen af te beelden. Met dit laatste verbod had Marc Chagall veel moeite en hij zal dat uitstekend compenseren in deze Bible/Verve waarvan direct al op de omslag ‘God’ op een ‘Rubens-waardige’ wijze groots wordt afgebeeld. Op de ramen zelf gaat Marc Chagall meermalen wat humoristisch om met dat verbod.
In Bible-Verve treft u meer directe verwijzingen van het thema van het Rubensraam naar het Scheppingsverhaal, zoals in tekening 02, die eveneens de naam “Création” meegekregen heeft.
7. VIJFTIG JAAR LATER KIJKEN NAAR HET RUBEN-RAAM
7.1. mijn kijken in a nutshell
De blauwe kleur versterkt door de zwarte golvende lijnen roept bij mij de sfeer op van de zee, van de oervloed. Het is niet het ‘hemelse blauw’ dat het DAN-raam kenmerkt of het diepere blauw van het BEN-JAMIN-raam. Tegelijkertijd ervaar ik een religieuze lading vanuit het raam, alsof er een Bach-cantate klinkt. En alles lijkt rustgevend en geordend, het is het tegengestelde van ‘Chaos’. Er hangt een stilte, doorbroken door geluiden van vogels die de vier windstreken opzoeken. Geen branding, geen gebulder van golven-massa’s, nee dit is Jesaja 40:12.
Het lijkt te komen vanuit een witte cirkel, die omringd wordt door de donkere gebogen lijnen die als schillen om de witte gloed van de eeuwigheid draaien. In dit raam worden ze geaccentueerd door een paar brede stralen die naar beneden uitwaaieren. Marc Chagall gebruikt deze vorm graag om het scheppingsgebeuren vorm te geven en het is niet vreemd dit beeld ook op de omslaglitho van Bible-Verve 37/38 aan te treffen. Een van de opmerkelijkste dingen in dit scheppingsmotief is dat de beschouwer twijfelt op de diepte waar het licht van de eeuwigheid naartoe leidt verder voert dan de diepte van de horizonten achter de vogels. Het is alsof die twee dieptes zomaar kunnen wisselen.
Stil staan waterplanten omhoog of waaieren zachtjes heen en weer, aan de rechterkant overgaand in een stukje groen land waarop vier schapen grazen. In het water nemen vier vissen elk een eigen uithoek van de schepping in hun bezit: een volledige harmonie straalt rust, vertrouwdheid en geborgenheid uit. De kleuren paars, rood en vooral de diversiteit in groenen brengen mij dichter bij de schepping zoals door God bedoeld.
7.2. een gevoel van tekort
Toch is merkbaar dat Marc Chagall zich gehandicapt voelt om het scheppingsgebeuren tot in de kern te treffen, zulks vanwege het verbod om het eerste mensenpaar af te beelden. Kleine saillante en veelzeggende détails dringen op, zoals dat klassieke koppie van dat viervoetertje, helemaal onderaan in het midden met zijn zachte kleuren…. dat de plek van het eerste mensenpaar heeft ingenomen.
7.3. tenslotte
Ik hoop dat u mijn onvrede begrijpt met al die commentaren die dit Scheppingsraam ombuigen tot een zoekplaatje naar de Ruben teksten uit de eerste vijf Bijbelboeken. Dat Ruben de eerstgeboren zoon was van vader Jacob is in feite het enige brug die gelegd kan worden van Ruben naar dit gebrandschilderde Scheppingsraam. Door gebruik te maken van de Hebreeuwse tekst uit Jesaja heeft Chagall daarover geen misvatting laten bestaan. Het raam is misschien wel het meest voorname raam uit de hele serie geworden.
Oud-Beierland, september 2011
Pieter Zuidema
Bekijk hier het overzicht met andere Papers of the Month