KUNST MET EEN BOODSCHAP
DEEL DRIE CHAGALLS EERSTE GROTE VREDESPROJECT
STUK ZEVEN De uitgave van de Vollard-series
In 1939 overlijdt Vollard door een verkeersongeluk in Parijs. Zijn werk wordt na WOII voortgezet door Tériade, die de in 1927 gereed gekomen eerste serie (Dode Zielen) publiceert in 1948, waarvoor Marc Chagall in september 1948 de prestigieuze Grand-Prix de Venice-Biennale ontvangt. Vier jaar later verzorgt Tériade de uitgave van de tweede serie (Fables de La Fontaine) uit 1930. Ook deze serie ontvangt niets dan lof en doet hem besluiten in te gaan op Tériades verzoek om ook de derde serie (Bijbeletsen) in gereedheid te brengen. Hij beseft dat zijn Bijbeletsen grote weerklank zullen vinden in de Europese cultuur die - na de WO-II - nieuwe wegen zoekt met behoud van hetgeen diep verankerd in ons voortleeft. Hij voelt zich zelfs een Geroepene om langs die weg een bijdrage te leveren aan de wereldvrede. Niet in woorden, wetten of verdragen maar middels die beelden die in ons liggen opgeslagen.
Hij ervaart dezelfde roeping als van de Bijbelse Mozes (waar hij naar vernoemd is).
Hij besluit om met deze bijbeletsen de VREDE als basisthema van een groots project in gang te zetten. Sindsdien spreekt hij met nadruk over zijn Message Biblique.
Over Chagalls bijbeletsen is in de loop der jaren ontzettend veel geschreven. Wat bij Chagall vaker voorkomt en hier tot vervelends toe opvalt is dat elk geschrift vooral een beeld schetst van de eigen kijk op de Bijbelse boodschap. Je kunt je erover verbazen hoe het Chagall lukt om Fransman, Duitser, Americaan of andere wereldburger, om Jood, Katholiek, Protestant, Anglicaan of 'buitenstaander', om vrijzinnige, orthodox, dyhard mysticus of ongelovige...... ZICHZELF IN CHAGALLS WERK TERUG TE VINDEN. Dat leidt tot zijn besluit om het verschijnen van zijn honderd Bijbeletsen in te kapselen in een groots project: de VERVE-BIJBEL.
STUK ACHT Chagalls Verve-Bijbel van 1956
Elk seizoen geeft Tériade een VERVE-kunstboek uit: een kostbare uitgave met originele kunstwerken. Onder bepaalde condities stemt Tériade in met het plan voor een dubbel-nummer, waarin alle 105 etsen als héliogravures worden opgenomen. Het boek krijgt twee inleidende artikelen en Chagall vlecht er 17 kleurenlitho's en 12 zwart/wit litho's doorheen. Het boek verschijnt in een oplage van 6.500 exemplaren en drie talen Frans, Engels en Duits. Het restant kleurenlitho's is net voldoende om ook een Nederlandse uitgave (bij Dick Bruna in Utrecht) te laten verschijnen.
Op de Gereformeerde Kweekschool in Amsterdam neemt de tekenleraar Klaas Pijlman zijn studenten in 1957 mee naar een expositie in de nieuwe Koningskerk in oost. Daar ligt ook Chagalls Bible-Verve en zo maak ik voor het eerst kennis met het werk van Chagall. De kleurenlitho's waren oogverblindend en de héliogravures waren een openbaring voor mij. Terwijl ik Rembrandts Bijbeletsen niet goed kon vatten begreep ik Chagalls etsen direct: ik herkende de spanning in al die samengebalde verhalen en het was alsof Chagall mij bij de hand nam en er nieuwe dingen uit lichtte. Helaas werd Chagall in mijn omgeving afgedaan als een softie, net zo'n idealistische pacifist als koningin Juliana. Het duurde nog enkele decennia voordat Europa zelf zover zou zijn. Het doet wat denken aan de inhaalslag waar menig Oost-Europees land nu mee bezig is. Wij kunnen ons die situatie in Nederland van vijftig jaar geleden nauwelijks meer voorstellen.
Kern van Chagalls eerste Bijbeluitgave in 1956 vormen de 17 kleurenlitho's tussen de héliogravures in. Ik vind daarin terug de verantwoording die Chagall aflegt aan zijn overleden vrouw Bella, verpakt in zijn oproep tot de wereldvrede. Chagalls vrouw Vava heeft hierover meer losgelaten dan Chagall zelf. En een doordachte analyse van anderen ben ik slechts sporadisch tegen gekomen. Toen na Chagalls dood Vava zich terug trok en haar plaats werd overgenomen door Chagalls dochter Ida en daarna kleindochter Meret Meyer Graber, rond het Chagall Comité, bleek dat men geen raad wist met hun (groot)-vader als Boodschapper en met zijn Message Biblique. In mijn slotdeel zult u daarom weinig gedachten van anderen tegenkomen.
STUK NEGEN David: vechtersbaas of vredesvorst.
Chagall heeft de kleurenlitho's in vier groepen ondergebracht: De Engelen-serie, de Mozes-serie, de David-serie en de Profeten-serie. Tussen de bovenaardse serie van de Engelen en de drie aardse series scharmiert de zeventiende kleurenlitho met Bella (als engel) en Marc (als aartsvader). Tot zijn dood toe ervaart Chagall Bella om zich heen: als muze, ideaalbeeld, keurmeester..... als zijn 'geliefde'. Ook zijn gedichten laten geen twijfel bestaan over Bella als de grote aanwezige/afwezige. Op het getoonde schilderij fluistert de engel/profeet iets in Bella's oor. Chagall heeft die Bijbel ingeruild voor een waaier. Niet de Bijbel, maar het zuchtje wind is Gods Woord en niet die Bijbel. En dat Woord word je door engelen en profeten gewaar. Geen wetten, geen absoluutheid en ook geen verlangen naar vroeger. Zo nam Chagall afstand in dat schilderij van Bella' geloof. En in deze lithoreeks geeft hij aan waarom. Zonder ook maar iets af te doen aan zijn geliefde: Bella blijft zijn muze, ideaalbeeld en keurmeester voor immer.
In de Engelenserie - waarmee de reeks opent- toont Chagall ons de krachten die er van de engelen uitgaan: verkondigen, uitnodigen, beschermen en de liefde oproepen. In de profetenserie -waarmee de reeks afsluit- laat Jesaja de woestijn tot bloei komen, kunnen de leeuwen slechts verlekkerd om Daniël heensjokken, en zit Jeremia erbij als het archetype dat ons diep vertrouwd en maar al te eigen is: waarom, waarheen en hoe verder?
Op de Engelenreeks volgt de Mozes-serie. Naast Rembrandt kende Chagall slechts drie wereldfiguren als zijn absolute meerderen. Twee ervan komen uit de Bijbel: Mozes en Jezus. En Mozes alleen in diens derde levensfase, en alleen als de schakel tussen God en Zijn Volk. Niet de Mozes met de staf, maar met de wetstafels. De Mozes met de 'antenne' voor God, hij die bij God 'in-en-uit' ging.
Resteert het hart van de kleurenlitho: De David-serie. Die opent met het oerbeeld dat wij van David hebben: de citer-spelende dichter/vorst in al zijn waardigheid opgaand in hoger sferen. Gevolgd door de ontroostbare David om de dood van zijn zoon Absalom: de ijdelheid zelve die zijn vader van de troon wilde stoten. Was David vergeten dat God hem verweten had een te grote vechtjas te zijn om Zijn Tempel te mogen bouwen? In die litho kom je de Rembrandt tegen die de terugkomst van de verloren zoon weergeeft.
De twee mooiste kleurenlitho's vormen het hart van Chagalls grootse Vredesproject:
De eerste toont ons een mannen- en een vrouwengezicht bij één hoofd: in hun hoofden gaat hetzelfde om: de profetie van Nathan en de vermoorde Uria (echtgenoot van de vrouw) die zwevend als een engel David heeft vergeven. En naast het mannengezicht staat Uria opnieuw: David zal zorgen dat Uria niet kinderloos blijft, want Bathsheba zal Uria in Salomo een vredeszoon schenken.
Zo volgt Salomo als wijze vredesvorst David op en zal hij Gods tempel bouwen. Op de laatste kleurenlitho staat Salomo in gebed bij de opening van de tempel. Zijn tijd eeuwen vooruit roept hij de God-van-heel-de-wereld aan: de God van alle rassen, van alle volkeren, de God die niet voorbehouden blijkt aan één land, natie of volk . Die God van de liefde alleen kan de VREDE bouwen. Dat is Chagalls MESSAGE BIBLIQUE in 1956 en daarvoor gebruikte hij zijn artistieke talenten. Hoe zijn kunstbroeders hem daarom ook verfoeiden.
Bovenstaande beelden komen bij mij naar binnen als ik in Chagalls huid probeer te kruipen. Het valt niet samen met mijn eigen opvattingen. Boven elke twijfel staat dat zijn Message Biblique een enorme uitwerking heeft gekend. EEN GESLAAGDE VREDESMISSIE.
Amsterdam, Pieter Zuidema
KUNST MET EEN BOODSCHAP
Een middaglezing op uitnodiging van het Spiegelkwartier in het Auditorium van het RIJKSmuseum op 26 september 2015
16 PAPER OP THE MONTH Chagalls derde levensfase
17 PAPER OF THE MONTH Een tot mislukken gedoemd experiment
18 PAPER OF THE MONTH Chagalls eerste grote Vredesproject
